Gnist

Å besøke eit sosialistisk land

Av Richard Levins

2010-03

Richard Levins er tidlegare gardbrukar, økolog, og veteran i sjølvstenderørsla på Puerto Rico. Han underviser i økologi på Harvard School of Public Health og er gjesteforskar på det kubanske instituttet for økologi og klassifisering. Saman med Richard Lewontin har han skrive Biology under the influnece (Monthly Review Press 2007).

Reisande frå USA til Cuba kryssar meire enn 140 km hav: dei kryssar tiår med historie. Dei har kanskje med seg ein koffert med klede, men har med seg mange fleire fulle av ideologisk bagasje, medrekna fordommar om Cuba, oppfatningar om kommunistar og korleis gode samfunn skal vere, og gjengse tankar om makt, styring og menneskeleg oppførsel. Ein kubanar skriv:

Eller lett identifisert som utlendingar, kan besøkande bli plaga av agentar for private små restaurantar, tilbud om gaidar, gineteras (ei kubansk eufemisme for prostituerte, vanlegvis amatørar).

Delegasjonar har vanlegvis eit reiseopplegg med besøk til ulike institusjonar og kulturarrangement. Dei får vite om helsestell, kultur- og sportstilbud, satsing på økologisk politikk, bylandbruk, lik fordeling gjennom rasjonering, full sysselsetting, juridiske aspekt ved politikk og rettssystem, det som er oppnådd av likeverd mellom kjønn og rase. Alt er reelt og viser kor langt eit fattig land kan nå med lite. Men det er openbart ikkje heile historia. Men det er ikkje noko skummelt med det. Det er her Cuba har vore pionerar, det Cuba er stolt av og vil vise verda.

Når du blir betre kjent med folk blir fortellingane meir nyanserte, Ut frå det som er oppnådd, styrer vanskar og misnøye det folk er opptatte av frå dag til dag. Grunnleggande likeverd blir undergravd, ikkje av sosialismen, men av konsesjonar til kapitalismen. Ingen manglar husvære, men rundt 16 prosent av bustadene blir rekna under standard. Det er ikkje arbeidsløyse, men det er meiningslause jobbar som parkeringsvaktar, som har blitt nødvendige pga manglande likeverd. Det har skjedd stor rekruttering til læraryrket for å minske klassane, men læraryrket er ikkje bare ein jobb, det er eit yrke. Folk går entusiastiske inn, men enkelte erfarer at det ikkje er deira greie, og det fører til stor utskifting i læraryrket. Og det er folk som klarer å leve utan å arbeide. Samanlikna med USA er det lite kriminalitet, men du må framleis låse bilen din.

Mi eiga erfaring er at svorne revolusjonære har den mest seriøse, komplekse og gjennomtenkte kritikken, mens kontrarevolusjonære for det meste klagar over ulike plagar eller ubehagelege hendingar.

Turistar på eiga hand opplever mindre av stolte prestasjonar og meir misnøye. Kubanarane er eit klagande folk. Ein gamal vits frå Havana seier at på Cuba blir alle planar overoppfylte. Alle planar blir oppfylte, men lagra er tomme. Lagra er tomme, men folk har det dei treng. Folk har det dei treng, men alle klagar. Alle klagar, men alle er fidelistas.

På same vis som venstreorienterte antikommunistar har dei som sympatiserer med det kubanske prosjektet, innimellom ei sjekkliste så dei kan gradere Cuba, ut frå helsestell, sexisme, rasisme, forureining, homofobi, val, tal på politiske parti, fri presse, streikar, eller kva dei no måtte vere opptatte av. Ut frå det snittet Cuba oppnår på lista, kan dei til slutt avgjøre om landet «er» eller «ikkje er» sosialistisk (eller om sosialismen er bra eller ikkje). Så skriv dei hyllingar eller fordømmingar når dei kjem heim. Spørsmåla på sjekklista kan vere liberale, ei rad rettar me slåst for under kapitalismen og så gjør til universelle prinsipp. Eller dei kan komme frå eit a priori-skjema for kva sosialisme er, prinsipp som «frå botnen og opp, ikkje frå toppen og ned», eller «arbeidarråd skal drive fabrikkane».

Det finst utlendingar som bur på Cuba, amerikanarar som finn roa og fellesskapskjensla og målet verdt det strevsame dagleglivet. Andre bur der meir tilfeldig pga ekteskap, og nokre få er politiske flyktningar. På spesielt vis kan dei tolke Cuba for folk frå USA, og gi eit vennlegsinna utanlandsk innblikk i landet. Og amerikanarar som deler tida si mellom dei to landa, kan gi eit unikt innanfrå-/utanfrå-syn på begge landa.

Sjekklistemetoden opnar for mange slags feil. Dei som brukar slike, snakkar ikkje med folk som er representative for kubanarar. Vurderingane er påverka av det dei trur du alt veit, kva dei trur er viktig at du veit, kva dei er mest opptatt av i augneblinken, om dei ønskar overbevise deg om noko. Sjå for deg at du møter ein marsbuar på Harvard Square som spør deg: «Korleis er livet her på jorda?» Eg minnest ei velkledd kvinne på ein buss i Havana som sa til meg med høg stemme, på engelsk: «Her kan ein ikkje seie noko!» Det utløyste eit bråkete seminar på heile bussen, om politikk, Miami og alt anna.

Det gjestar ser og høyrer, blir ikkje sett inn i ein samanheng. Ein gong var eg på eit internasjonalt møte der ein delegat frå USA reiste seg og ville vite grunnen til at den kubanske regjeringa ikkje ville la utlendingar sjå same fjernsynskanalar som kubanarane. Når ho slo på TV-en på rommet sitt på kanal 6 (Cubavision) fekk ho svart skjerm. Ho fekk ikkje inn kubanske kanalar, bare CNN og turistkanalar. Med dei oppfatningane ho hadde på førehand om diktatur, gjekk ho ut frå at det var sensur. Men då, i den spesielle perioden, med akutt mangel på drivstoff, sendte kubansk TV bare få timar om dagen, morgon og kveld, mens svart skjerm var det kubanarane fekk på dagtid. Eg kritiserer ikkje at ho tok feil – det er lett å gjøre feil i ukjent farvatn – men at ho gjorde ein type feil som fylte ut hol i kunnskapen hennar med fordommar frå USA.

Ei anna misoppfatning kjem når ein brukar elles greie vurderingar på feil samfunn. Til dømes kan besøkande sjå i avisene at mange militære har posisjonar i styringsverket, og enkelte er delegatar i nasjonalforsamlinga. På Cuba betyr ikkje det at «militæret» tar over. Det er ikkje noko «militære» som vesen for seg sjølv slik det til dømes er i Pakistan. Det me ser, er kommunistar som har forsvar som oppgave i livet. Med dei økonomiske problema Cuba har, gir det ikkje meining å ha eit stort militærapparat som sit og ventar på invasjon, sjølv om Cuba må vere førebudd. Ein del av løysinga har vore å bruke dei væpna styrkane i økonomisk verksemd, generelt med betre administrasjon enn andre bedrifter, og offiserar med økonomisk erfaring. Det er slike vurderingar ute av samanheng som forvirrar mange som gjerne vil vere allierte med den kubanske revolusjonen.

Men ut over desse mistaka er heile ideen om sjekklister for å vurdere revolusjonen feilaktig.

Sosialismen er ikkje ein gjenstand, men ein prosess, prosessen der dei arbeidande klassane frå by og land saman med sine allierte tar styringa over samfunnet for å dekke sine behov. Gjennom eit teleskop får me eit glimt av det verdshistoriske i dei første forsøka på å erstatte ikkje bare kapitalismen men au klassesamfunnet med ein rausare, rettferdig og livskraftig levemåte. Med andre ord freistar me å overvinne ein titusenårs omveg der vår art utvikla jordbruk, avskoga store delar av planeten, blei mange fleire, utvida levealder og kunnskap og øydeleggingskapasitet, delte oss i klassar så me ikkje lenger er eit «me», og utvida produksjonskapasiteten til eit punkt der me kan kvitte oss med klassar og bli eit «me» igjen.

Dette er viktigare i vurderinga av det første hundreåret med sosialistisk forandring enn kor godt desse revolusjonære gjorde det, dei spesielle avgjerdene og dei uventa endringane som overraskande nok skjer, og til og med dei enorme vanskane og manglane i desse forsøka. Men gjennom dagleglivets mikroskop er alle desse detaljane svært viktige, og verdshistorie er inga erstatning for proteinmangel i kosten. Me treng både teleskopet og mikroskopet.

Sosialismen er ein kompleks veg, som går i sikksakk og motsetningar, fordi deltakarane har ulike interesser, reagerer ulikt på hendingane langs vegen, skil seg i kunnskap og mål, kva som er viktig og langsiktige mål. Dei same erfaringane kan endre ambisjonane i tallause retningar, somme tider langs samanfallande vegar og innimellom langs vegar som delar seg.

Uttrykket «med sine allierte» er enormt viktig fordi kampen for sosialismen er svært samansett. Det set sine tydeleg spor. Folk går med i kampen for sosialismen av mange grunnar, men vanlegvis er opphavet avsky for det dei taklar minst i dagens samfunn. Det kan vere ulike ting for ulike grupper revolusjonære. Enkelte revolusjonære er konservative som slåst for å forsvare sine rettar som den herskande klassen freistar ta frå dei. I Latin-Amerika reiser urfolk seg for å forsvare retten til jord mot utnyttinga og øydelegginga til multinasjonale selskap. I land der kulturen deira er mest intakt – som i Bolivia, Ecuador, Venezuela og i den meksikanske delstaten Chiapas – har tradisjonelle metodar for å fatte avgjerder i fellesskap, fellesskapskjensle og arbeid for å vere samstemte vore ein veg over til ulike former for sosialisme som veks fram. Enkelte gonger sluttar delar av middelklassen seg til kampen for nasjonalt sjølvstende.

I Kina allierte jamvel mange av godseigarane seg med kommunistane fordi dei mest militant og konsekvent forsvarte Kinas sjølvstende mot den japanske invasjonen. Samtidig ønska kinesiske næringsdrivande bort føydale hindringar på retten til å utbytte. Seinare gav dei krefter til ei kapitalistisk undergraving av dei sosialistiske måla. Nokre av dei intellektuelle ønska eit meritokrati fritt for korrupsjon, men var likegyldige til bøndene. Alle bidrog til revolusjonen og forme retninga på han med puff og drag.

Innanfor 26. juli-rørsla på Cuba var det høgt utdanna folk som var rasande på korrupsjonen og undertrykkinga under Batista. Bare enkelte av dei forkasta Cubas underordning av USA-imperialismen. Blant dei som gjorde det, var det bare enkelte som ønska seg større sosial rettferd. Arbeidarklassen delte desse måla med sine allierte frå middelklassen, men ville i tillegg ha sosial rettferd. Det måtte i første omgang bety arbeid med høveleg inntekt, adekvat helsestell, reint drikkevatn og utdanning. For enkelte gjekk sosial rettferd vidare til å omfatte likeverd mellom kjønn, utrydding av rasisme, og jamvel homofobi. Nokre få drøymde om å reversere avskoginga og erosjonen på Cuba.

Sosialdemokratar er vanlegvis for omfordeling, slik ein kan sjå i Skandinavia og Brasil, med liten lønsskilnad og stort offentleg forbruk, men utan omfordeling av eigarskap og statleg makt, men arbeidarklassen kan delta i styringa. Arbeidarklassane sine allierte i småborgarskapet har vanlegvis meir utdanninga, meir sjølvtillit, er meir artikulerte, meir komfortable med å ta ordet og skrive, og har meir erfaring med leiing og styring. Derfor er dei ofte overrepresenterte i leiinga frå starten av i ei revolusjonær rørsle. Heilt frå starten av ein revolusjonær prosess vil deltakarane gjensidig påverke kvarandre. Uansett klassebakgrunn vil folk sjå opningar for personleg forandring, få utfordra haldningane sine, endre oppfatning av korleis livet skal vere.

På 1960-talet var eg på eit fly frå Havana til Spania saman med ganske mange husmødrer frå øvre middelklasse. Dei var sterkt misnøgde fordi dei møtte revolusjonen mest som motgang, og frykta den religiøse oppdraginga av barna sine, mens ektefellene såg det nye samfunnet som erstatning for materiell fattigdom. Svært ulike politiske strømningar kan møtest i ei revolusjonær rørsle, og dei kan ofte vere tydelege i dei første krava revolusjonen stiller. Når ting ikkje går som ønska, kan folk vende seg mot heile prosessen.

Men ambisjonane og individualismen frå kapitalismen kan tilpasse seg nye forhold. Folk kan stille opp for å tevle om makt, og gi uttrykk for fordommane sine i den nye tida. Folk som har vore underpriviligerte, kan sjå frigjøringa som tilgang til privilegium dei tidlegare herskarane hadde. Dei overarbeidde kan oppfatte sosialismen som frigjøring frå arbeidet. Akutte behov kan skygge for langsiktige mål, og improvisasjonar som er nyttige på kort sikt vere øydeleggande i det lange løp. Rosa Luxemburg åtvara om at me bygger framtida med materiale frå fortida, oss sjølve medrekna. Heroisme og offer kan eksistere saman med grådigheit og ambisjonar i same individ, solidaritet med sexisme. (På 1970-talet omtalte kubanske kvinner vanlegvis mennene sine som «revolusjonære på gata, reaksjonære heime»! Skilsmisseraten er høg på Cuba. Kvinneføderasjonen seier mennene drøymer om kvinner som ikkje eksisterer lenger, mens kvinnene drøymer om menn som enno ikkje eksisterer.)

Enkelte kan jamvel sjå privilegium som løn for årevis med risiko og offer, slik det skjedde i Nicaragua under den berykta piñata-en. Ein sør-afrikanar som hadde komme seg opp, sa ganske opent at han ikkje hadde risikert livet i undergrunnsrørsla for å bli fattig! Ein leiar i den kommunistiske ungdomsrørsla i USA tilstod for meg mange år seinare – då han var blitt liberal, på veg til å bli konservativ økonom – at han i den militante tida då forfølging av venstreoriente auka på, at han venta at revolusjonen ville seire, ikkje bare i hans levetid, men mens han framleis var ung og at han ville ha ei framståande rolle.

Revolusjonar kan bli styrta av ytre og indre klassefiendar; synke ned igjen til kapitalisme på same vis som dei første tidlege stega mot kapitalisme vart hindra under Sung-dynastiet i Kina, dei italienske renessansebystatane, Bøhmen under reforsmasjonen og i Egypt under Mohammed Ali på 1800-talet. Polsk føydalisme fekk eit slags nytt liv så seint som på 1500-talet. Årsaka var den merkantile kapitalismen i Vest-Europa, særleg behovet for korn. Kompromiss med kapitalismen kan ikkje bare vere nødstiltak for å overleve, men au undergrave moral og vilje.

På grunn av konfliktar mellom revolusjonære og kontrarevolusjonære, på grunn av ytre fiendar, på grunn av den komplekse rørsla, på grunn av manglande erfaring, og på grunn av dei enorme problema med å finne ein rettferdig veg ut av underutviklinga, så er ikkje alt som skjer i ein revolusjonær prosess resultat av ønskene til ei eller anna gruppe, eller leiarane. Og ikkje alle endringar i politikken er resultat av kamp blant leiarane, eller endring mot «reformar» eller at «haukar» får meir eller mindre makt.

Samfunnsvitskapen finn på nye falske motsetningar heile tida for å forklare endringar i politikk eller praksis. Blant desse er «reformist» mot «hauk», og «pragmatikar» mot «ideolog» blant dei som oftast blir tatt i bruk. Ein pragmatikar skal liksom ikkje bry seg om prinsipp; dei vil bare «få ting gjort». Sjølvsagt omgår det spørsmålet «Kva for ting?» Om «tingen» er økonomisk vekst då vil visse tiltak vere fornuftige, men om målet er å dekke behov folket har eller auke motstandsevna, vil andre tiltak vere praktiske.

Likeins kan vilje til å dekke folkets behov bli stempla som «ideologiske» i motsetning til nyliberale ønske om meir marknad som er «ikkje-ideologiske». Om oppfatninga til nokon er den same me har sjølve, blir dei kalla prinsipielle, om dei er motsett av våre, kan dei bli kalla «ideologiske». Og tiltak me er for er, «pragmatiske» – men om me ikkje likar dei, er dei «opportunistiske».

Ei anna yndlingsforklaring på politiske endringar frå den borgarlege samfunnsvitskapen er det uunngåelege sitatet frå Lord Acton: «Makt korrumperer, og absolutt makt korrumperer absolutt». Populær er også følgen av det: Det overordna målet til dei med makt er å halde på makta. Det er mest aldri sant. Jamvel president Bush ville aldri støtte lovfesta gratis helsestell, støtte Venezuela økonomisk, eller fornekte Jesus bare for å halde på makta. Mens herskarane i gammal tid reiste monument for å hylle seg sjølve og militære seirar og rana til seg skattar, så lurer det menneske med prinsipp bak alle makthungrande framtoningar i dag, sjølv om desse prinsippa kan vere skadelege.

Om lord Acton hadde vakse opp i eit land i tredje verda med ein herskande klasse og regjering underlagt USA-ambassaden, kunne han godt lagt til «Maktesløyse korrumperer, og absolutt maktesløyse korrumperer absolutt». Det er tragedien til regjeringa på Puerto Rico i dag. Slik kunne Acton betre forstått korrupsjonen i dei herskande sjikta i så mange land som blir skulda for fattigdom, stempla som «mangel på ansvar».

Politikken endrar seg fordi vilkåra endrar seg, eller fordi folk lærer. Rasjonering, den vanskelegaste tida på Cuba, var garantien for eit minstemål av lik tilgang til mat. Til andre tider med breiare tilgang på varer kan det bli ei hindring for fordeling og skape ein nisje for «mellommenn». Bondens marknad kan gjøre fleire produkt tilgjengelege, men au opne for overprising. Turisme kan gi viktig tilgang på utanlandsk valuta, men au bli område for korrupsjon og undergrave likeverd. Politikken endrar seg for å forlike motsette ønske i eit sprengt system. Internett kan bli avgrensa til i hovudsak institusjonelle brukarar når det kostar for mange dollar med satelittilgang, eller gjørast meir tilgjengeleg når ressursane finst – eit uttrykk for styrt prioritering og ikkje «reform».

Den kubanske politikken med at det i hovudsak er utlendingar som kan ta inn på hotell, var grovt urettvis, men desperat nødvendig for å få utanlandsk valuta. For å kompensere litt blei ein viss del av romma reserverte for kubanarar etter bestemt prioritering. Til dømes kan nygifte få førsteretten til dei (seinare borte til fordel for høgare løn), eller dei kan vere premiering for framifrå arbeid. Ettersom framifrå arbeid vanlegvis betyr ei blanding av produktivt arbeid og samfunnsinnsats, gir slike tiltak god meining for kubanarane, mens det ser ut som diskriminering for kritikarar. Eit vakkert atlas over Cuba kostar rundt 100 dollar i turistbutikken, langt utanfor rekkevidde for ein kubanar. Men dei kubanske vennene mine kjøpte han for 10 dollar, framleis ei tung bør, men mauleg. Det har ofte vore tilfelle at godt kjente tiltak som undergrev sosialistiske verdiar, delvis blir prøvd kompensert med slike mindre kjente tiltak for å dempe skaden.

Alle studiar av sosialismen må ta for seg desse reelle historiske prosessane framfor å starte med ei abstrakt sjekkliste for å evaluere sosialismen i eit land. I det følgande vil eg i hovudsak ta utgangspunkt i eigne erfaringar som deltakar/observatør i den kubanske prosessen, men au vise til andre revolusjonære rørsler, og kanskje legge urimeleg stor vekt på spørsmål knytt til demokrati fordi dei vanlegvis er mest seigliva.

«Logikken» i sosialistisk utvikling

Om ein sosialistisk revolusjon overlever, vil utviklinga gradvis tillempe ein viss type logikk. «Logikk» her er ikkje ein mystisk tidsånd eller universelle lover fristilte frå menneskeleg aktivitet. («Lover» styrer aldri historiske prosessar. Dei er tankekonstruksjonar trekt ut av verkelege prosessar, brukt til å formidle observasjonane.) Det er samlinga av samfunnsmessige relasjonar, utfordringar, viljer, analysekategoriar og dominerande idear som legg grunnlaget som menneske må fatte beslutningar på grunnlag av. Det er samlinga av prinsipp som avgjør rekka med maulege, akseptable, enkelte gonger openbare avgjerder og utelukkar andre. Det er serien med val ein har for å møte alle viktige saker ein må ta fatt i, for å føre det sosialistiske prosjektet vidare. Somme tider må enkelte saker bli utsett pga materielle avgrensingar, mangel på kvalifiserte folk, usemje, eller fiendtlege naboar. Men om for mange av desse krava blir sett til sides for lenge av slike grunnar, kan alt falle saman, og samfunnet gå tilbake til kapitalismen. Historia er ikkje ei jamn rørsle frå tilbakeståande til moderne, men forgreiningar og sirkelrørsler strukturert av samfunnsmessige relasjonar. Desse greinpunkta er svært influert av kva for folk som fattar vedtak, og korleis dei gjør det.

Sosialismens logikk får enkelte vedtak til å verke nødvendige, openbare og attraktive. Blant dei er full sysselsetting, gratis helsestell og utdanning for alle, likeverd og miljøvern. Andre mål kan sjå sjølvsagte ut, men treng bli definerte på ny. Til dømes «effektivitet». «Effektivitet» er openbart sjølvsagt bra, og samfunnet jobbar for å bli meir «effektivt». Men effektivitet har hatt svært ulik meining i ulike samanhengar. I Bibelen blir effektivitet målt ut frå kor mange frø ein får att per frø sådd (det var rundt 1–3 frø hausta per frø sådd – betre enn eit 1:1-tilhøve, det er frø til neste såing, og over det er det til mat!).

I eit Europa med lite jord har ein rimeleg målestokk for effektivitet vore avkasting per hektar. I USA som tradisjonelt hadde overflod av jord og knapt med arbeidskraft, var «effektivitet» avkasting per dagsverk, og målet at ein farmar kunne fø førti menneske. I seinare tid snakkar økologane om energieffektivitet og innhausta kaloriar per kalori investert, og dei insisterer på at ein må måle dei «reelle kostnadene» i ein prosess – ikkje bare produksjonskostnad, men au kostnadene ved å rydde opp i forureinsinga. Dei føydale godsa hadde ingen totalmål på effektivitet. Dei kunne vere svært effektive til å dyrke korn, men ligge tilbake på tømmer eller kjøtt, utan å kunne bytte tømmer i kjøtt, og mengder av arbeidskraft, men ikkje nok god jord til å bruke han godt. Forsøk i dag på å rekne det saman kan fortelle oss at eit gods tapte pengar i tri hundre år, men fødde lordar og trælar. Dei sovjetiske kolkhozane (kollektivbruka) var berykta ineffektive reint økonomisk. Men blant utgiftene dei hadde, var helsestell og undervisning for medlemmene sine. Det gav eit dårleg rekneskapsresultat, men samfunnmessig nettovinst.

Ettersom arbeidskraft er ein stor kostnad i produksjonen, vil eit selskap under kapitalismen bli vurdert som meir effektivt om det reduserer staben, sparkar arbeidarar og får ut større meirverdi per arbeidar ved å forlenge arbeidsdagen, auke arbeidstempoet og redusere betalinga. Oppsagde arbeidarar er ute av rekneskapen. Alt saman får det positive stemplet «fleksibilitet». Direktøren får så ein bonus. Samanslåingar blir ofte rettferdiggjort ved å love auka effektivitet på denne måten.

Men i eit sosialistisk samfunn med sine garantiar om mat til alle, betrar ikkje oppseiingar til arbeidsløyse den samfunnmessige effektiviteten. Det er ganske enkelt ikkje eit val. Det er andre val. Enkelte gonger er det betre å ha for mange tilsette og bruke arbeidstid til utdanning. Med overflødig arbeidskraft kan selskap innimellom frigi folk til innhausting eller husbygging. Eller jobbane forsvinn og arbeidarane får andre jobbar med minst same betaling, eller dei kan få opplæring til anna arbeid, eller bli betalte for å studere. Cuba har tatt i bruk «studiar som arbeid» for arbeidarar frå nedlagte sukkerfabrikkar. Uansett vedtak er samfunnsmessig effektivitet totalt og ikkje for den enkelte arbeidsplassen ei motkrafttil kortsiktige finansielle mål.

Når mange samfunnsmål samlar seg i spesielle tiltak eller program, blir dei mest uunngåelege. Til dømes dekka bylandbruket Cubas umiddelbare behov for mat då økonomien kollapsa med tapet av handelen med Sovjetunionen og Aust-Europa. Det gav sysselsetting på ei tid fabrikkar blei stengt pga manglande råvarer eller energi, og det vart arbeidsløyse for første gong etter revolusjonen. Det forenkla distribusjonen frå jord til forbrukar då transporten blei vanskeleg og stadige strømbrot gjorde kjølelagring usikkert. Forsvarsdepartementet var interessert i å fremme lokal sjølvberging i tilfelle naturkatastrofar eller militær aggresjon skulle forstyrre samordning på nasjonalt nivå. Bydyrking av grønnsaker oppfylte måla til ernæringsfolka om å skifte det kubanske kosthaldet frå eit tungt basert på kjøtt og stivelse til eit med større konsum av grønnsaker. Byplanleggarane oppmuntra til bevaring av grønne område i byane som kunne dempe støy, absorbere regnvatn og redusere flom, utlikne varmen i byane, og fremme fellesskap i bustadområda. Og som økologisk jordbruk var det sunnare for arbeidarane. Helsedepartementet ville ikkje ha plantegift i byane. Økologar kravde polykulturar og biologisk handtering av plantesjukdommar og jord. Ulike organisasjonar, departement og institusjonar hadde eit eller fleire av desse aspekta som sine viktigaste ærend, men alt gjekk saman i å gjøre bylandbruk til eit openbart og i ein viss forstand uunngåeleg val. Det var au ideologiske oppfatningar som gjorde bylandbruket attraktivt, særleg det marxistiske målet om å få på plass igjen stoffskiftet mellom by og land, og lovnaden om at byutvikling ikkjeskal bli avgjort av eigedomsprisane.

Eit heilskapssyn på landbruk var openbart. Men det openbare seirar ikkje alltid. Mange av feila den kubanske regjeringa har gjort, var svar på akutte behov der ein såg bort frå breiare og meir langsiktige konsekvensarav ei avgjerd.

Eller ta svaret frå utdanningssystemet på det økonomiske samanbrotet. I USA veljer skolestyra med utilstrekkelege ressursar å fjerne det dei ser som unødvendig pynt. Det var press for å konsentrere seg om basiskunnskapane lesing, skriving og rekning på kostnad av samfunnsfag, litteratur, kunst og fysisk fostring. Løyvingane gjekk ned og klassane opp. Universitetsstudentane fekk stadig aukande studieavgifter. Høgare utdanning i vitskap og matematikk fekk støtte, mens frie kunstar fekk løyvingane kutta. Alt gir meining i eit kapitalistisk rammeverk, der utdanning for det meste skal lære opp kompetente og føye-lege arbeidarar, og bare ein liten minoritet herskarar og innovatørar og studentar får investert igrunnlag for betre jobb.

Med knappe midlar i «den spesielle perioden», valte Cuba utvida utdanning. Klassane blei reduserte til tjue elevar per klasserom (med to lærarar) i grunnskolen, femten i vidaregåande, og ti på høgskolenivå. Kunstutdanninga blei utvida, det blei oppretta skolar for kunstlærarar, og det blei sett i verk særlege tiltak for funksjonshemma studentar. Høgare utdanning vart utvida ved å etablere universitetssentra i alle kommunar. Studiar som betalt arbeid blei mauleg for overflødige sukkerarbeidarar fråstengte sukkerfabrikkar.

Både dei kapitalistiske og dei sosialistiske avgjerdene gir meining innanfor sine respektive samfunn. For kubanarane er utdanning meir enn å lære opp fagarbeidarar. Målet er den informerte samfunnsborgaren, rettleia av befalinga til Jose Marti «ser culto para ser libre» (Utdann dykk for å bli frie). Meir utdanning var å bygge framtida,mens dei skaffa lærarane arbeid.

Sosialismens «logikk» legg vekt på produksjon retta mot å dekke behova til folket, grunnleggande likeverd, kollektive beslutningar, og aukande levestandard. Ein del av det forbruket er individuelt, stort sett kjøpt med personleg inntekt. Ein del er samfunnsmessig forbruk mottatt som gratis helsestell og utdanning. Og ein del er kjøpt individuelt men subsidiert med kollektive ressursar, som basismat, offentleg transport, kulturtiltak, og tilgang til sport og rekreasjon. Utover forbruket er ein del av produktet reinvestert i utvikling. Det er her me ser verknadene av blokaden. Dei femti åra med fiendskap har kosta Cuba atskillige prosent av nasjonalproduktet, ein vesentleg del av det landet treng for å utvikle seg. Det er denne miksen av gratis, subsidiert, og tilbud og etterspørsel som gjør omrekninga av kubanske lønningar latterleg. Om dei fleste kubanarane hadde tjent tilsvarande vekslingskursen på lønningane i dollar, la oss seie dei ofte siterte 20 dollar per mnd,då ville dei vore døde no.

Forbruk

Ettersom alle menneske og dei fleste styresmakter har aukande levestandard som mål, reiser spørsmålet seg: Kva for varer er nødvendige for slik aukande levestandard som ikkje ender med «konsumerisme»? Det er viktig å sjå nærare på «konsum». I fattige land er det reelt behov for å auke forbruket av basismatvarer, husvære, helsestell, offentleg transport og liknande. Bill McKibben går ut frå at opp til ein inntekt på rundt 10 000 dollar i året gir auka inntekt livet betre for folk, og syner att i målingar av subjektiv lykke. Folk et regelmessig, har tak over hovudet og klede, tilgang til helsestell og opplæring. Det er grovt sett der nedgang i barnedød flatar ut når brutto nasjonalprodukt stig.²

Ut over denne typen forbruk er det forbruk som er naudsynt på grunn av særlege samfunnsmessige tilhøve. Bilen, opprinneleg luksus for dei rike, blei stadig meir nødvendig i USA i fråveret av rimeleg offentleg transport, utviklinga av forstader og langpendling, skillet mellom bustader og arbeidsplassar. Kontorjobbar krev bestemte slag klede. Japanske menn treng fleire mørke dressar, ikkje for å halde seg varme, men for å vere respektable og ha jobb. Kleskodar for kvinner er vanlegvis ennomeir krevande.

Smaken og stilen til den herskande klassen eller samfunnet ser ut til å tileigne seg prestisje langt ut over bruksverdien. I det bibelske Midtausten var Babylon Det Store. Israelittane som blei deporterte til Babylon i 586 fvt, blei blenda av den gamle byen i slik grad at då Cyrus den store seinare lot dei reise heim, så bestemte mange av dei seg for å bli i eksil. Seinare budde Herodes i Roma i sin ungdom, festa og knytta kontaktar. Og så freista han bringe romerske skikkar tilbake til Jerusalem. Med USAs hegemoni i dag får McDonald’s og Coca-Cola symbolsk verdi langt ut over nærings- eller smaksmessige kvalitetar. For mange kubanarar er deira Roma ellerBabylon Miami.

For menneske som lever i samfunn som skil folk frå kvarandre, blir løysinga for desperasjon til sist å kjøpe. Folk som har opplevd fattigdom finn det innimellom trygt å samle gjenstandar. Og det kapitalistiske kravet om ekspansjon fører til gigantiske salskampanjar for å dyrke slike kjensler saman med nye måtar å forgjelde menneskepå. Alt dette gir næring til konsumerisme.

Men for sosialismen er aukande levestandard ikkje uavgrensa forbruk av energi og ressursar. Det dreier seg tvertimot om aukande livskvalitet. Derfor går ein stor del av nasjonalproduktet på Cuba til samfunnsmessig forbruk, helse, utdanning, kultur, sport og miljøtiltak, sjølv om det på kort sikt kan seinke veksten og forlenge frustrerande manglar. Rundt 10 prosent av BNP blir investert, og gir ein vekstrate som flyt rundt 8 til 12 prosent. (Etter øydeleggingane til dei tri orkanane i 2008 klarte Cuba ein vekst på rundt 4 prosent, men i dag etter verknadene av den kapitalistiske finanskrisa har veksten stagnert.) Mens det framleis er mange manglar og mest all auke i produksjonen vil forbetre livskvaliteten, kan ein sjå kritikk av konsumerismen som ordkløyving, men kritikken er viktig for å sette både samfunnsmessige og individuellemål.

Kanskje skjer dei mest komplekse og motsetningsfylte sidene av den sosialistiske prosessen i psyka til menneska. Seiersglede oppmuntrar ei voluntaristisk haldning, der me kan klare alt me tar fatt på, og me snakkar glødande om det nye mennesket som er trufast mot kollektive mål, raus, open, målmedviten og modig. Alt det er sant, men ufullstendig. Dei kyniske siterer det slitte ordet om at «dess meir ting endrar seg dess meir er dei som før», som går glipp av dei verkelege og djupe endringane som skjer ved å legge vekt på det som ikkje har endra seg. Eg minnest som barn på 1930-talet dei endelause debattane om at me måtte endre samfunnet for å endre menneska, eller endre menneska for å endre samfunnet. Svaret er heilt klart ein tilbakeverkande prosess der nye tilhøve gjør nye haldningar maulege, og endra menneske kan gjennomføre samfunnsmessige endringar mot ei verd der det er fornuftig å vere god. Men heilevegen er menneska ein miks.

I harde tider går enkelte attende til å gjøre individuelt det kollektivet ikkje klarer lenger, mens andre tar problema som ei utfordring til meir samarbeid og innsats. Slike motsetningar skil menneske, men er au inne i enkeltindivid. Det ser ut til å vere ein typisk feil for marxistar å overdrive endringar i den kollektive psyka, og me blir overraska over kor seigliva rasismen, sexismen, klassesnobberiet, karrierismen og andre borgarlege dydar er. Fiendtlege kommentatorar og journalistar leitar etter slike teikn for å håne og avvise alle påstandar om endring og håp om framsteg. Det viktige for dei er det som ikkje er endra, eller jamvel gått tilbake. Men det er det nye som viser det maulege og spennande, det gamle som minnar oss om hindringar og vanskar, ogom kor mykje som står att.

Ei marxistisk haldning legg vekt på totalen, samanhengar og den historiske konteksten som gjør det lettare å sjå korleis eit område påverkar andre. Det avgjør ikkje kva som skjer, men gir eit verktøy for å tenke om kva som skjer, og bestemme kva ein skal gjøre. Det er eit stykke på veg ei motvekt til uunngåelege kortsiktige krav som fører til kortsiktige tiltak, som undergrevdei langsiktige måla.

Ei slik oppfatning av «logikken» i eit samfunn løyser motseiinga mellom at det som skjer avheng av beslutningane til millionar av individ, og oppfatninga at det finst samfunnsmessige «lover». Det inneber ikkje at ting er uunnngåelege, men bare maulege: dess meir eit samfunn går bort frå «logikken» i sine nødvendige krav, dess meir vil oppsamla tendensar true heile prosjektet. Men det er alltid motverkande tendensar ieit sosialistisk samfunn.

Spriket

I alle samfunn og institusjonar er det eit gap mellom erklærte ideal og den faktiske praksisen. Prestar syndar, politi gjør brotsverk, buddhistiske generalar fører krigar. Eit gap er både uunngåeleg og naudsynt. Om det ikkje var eit slikt gap, om alt fungerte nøyaktig slik det var tenkt, ville det vere prov på ein skrekkeleg mangel på fantasi og ambisjonar. Og heilt klart freistar me vedlikehalde gapet med aukande ambisjonarframfor dårlegare praksis.

Under kapitalismen må den herskande klassen proklamere ideal for offentleg konsum og overtyde folk om at desse ideala blir oppfylt, om ikkje heilt. Slik blir gapet konstruertfor sosial kontroll.

Bresjnevs ide om «den faktisk eksisterande sosialismen» prøvde i realiteten viske ut gapet ved å hevde «Det er alt som finst, det er ikkje meir. Å be om meir er idealistisk. Så hald kjeft.» Ein del kristne meiner ideala kjem frå Gud og manglande etterleving frå ufullkomne menneske eller arvesynda.Jamvel når kjerka sjølv eller leiarane ikkje lever opp til ideala, blir det sett som bevis på behovet for ei kjerke.

Då eg sjølv tidleg i tenåra sa til min far at eg ville finne meg ein kommunisistisk organisasjon, var svaret hans: «Greit. Men vent ikkje at ein kommunistisk organisasjon skal vere eit kommunistisk samfunn. Om det var slik, ville me ikkje trenge ein revolusjon.»

Det er ein av dei uunngåelege motseiingane revolusjonære står framfor. Å bygge sosialismen er langt meir komplisert og innimellom smertefullt enn me trur, og ofte både frustrerande og inspirerande. Kunsten er å erkjenne feila ved sosialismen som både uunngåelege og uakseptable, å analysere opphavet til dei, og å finne måtar å kjempe mot dei i den sosialistiske prosessen, framfor å bruke det som orsaking for å slutte kampen. Ein måte å formulere motseiinga på er å ikkje bare sjå «feila», men jamvel brotsverka til sosialismen på dialektisk vis: dei er ikkje sosialisme, men forvrengingar av sosialisme. Men dei er også sosialismen sine forvrengingar. Ein analogi er plantesjukdommar: sopp på mais er ikkje mais, men ein sjukdom på mais. Men det er ein sjukdom på mais, ikkje squash.

Den første påstanden kunne i seg sjølv føre til at ein avviste ei mengd grufulle hendingar under sosialistisk flagg som fiendtlege til sosialismen og derfor ikkje relevante. Pol Pot? Beria? Cayetano? Dei var eigentleg aldri med oss likevel. Denne varianten fører au til rasjonaliseringa om at det uakseptable er «nødvendig». Den kjente påstanden om at «du kan ikkje lage omelett utan å knuse egg», blir illusjonen om at eggknusing lagar omelett, og dermed at eggknusing er militant. Me kjem reine ut utan å ha lært noko. Det «objektive» og «nødvendige» blir eit dekke for kynisk instrumentalisme.³

Den andre påstanden kan i seg sjølv medføre at me trekk oss attende og konkluderer med at sosialismen er ein naiv illusjon som uunngåeleg fører til terror, så ein får bare passe på seg sjølv. Eller til oppdaginga at fordi sosialismen ikkje blei slik folk venta seg, så kjenner dei seg forrådde personleg og desillusjonerte, og det forsvarar at dei sluttar seg til den andre sida. Mange overløparar frå sosialismen har gått denne vegen. Begge einsidige tolkingar fører til kynisme.

Demokrati

Demokrati er eit avgjørande spørsmål for sosialistar. Det er viktig å undersøke demokratiet under utviklinga av sosialistiske land, ikkje bare for å korrigere openbare forvrengingar, men viktigst for å utvide vår eiga oppfatning av demokrati. På grunnlag av menneskerettane gjør liberale Cubakritikarar eit svært selektivt utval av artiklar i menneskerettserklæringa dei viser til. Dei vedgår vanlegvis, men går fort forbi slike ting som retten til å få dekka elementære behov, medrekna mat, vatn, utdanning, helsestell, likeverd mellom kjønna, kulturtilgang, sport, og ein trygg alderdom. Men dei vurderer dei som mindre viktig enn politiske rettar. Og kritikken deira av mangel på slike, brukar våre eigne formelle rettar som einaste legitime målestokk på demokrati. Ut frå sitt anti-demokratiske syn på Cuba seier dei ting som: «Fidel gav frå seg makta til broren Raoul» – når det som faktisk skjedde, var ein lovfesta overgang frå ein sjuk president til første visepresident.

Grunna på solid ukunne klandrar Cuba-kritikarar rutinemessig fråver av val. Sjølvsagt er det val på Cuba, hemmelege val overvaka av skoleelevar, og uråd å trikse med. Peter Romans studiar er den beste framstillinga av valprosessen, som skil seg svært mykje frå våre val: Dei er utan parti, og ikkje med eitt parti (kommunistpartiet stiller ikkje kandidatar, sjølv om mange kandidatar er kommunistar). Nominasjonar til kommunestyra skjer på opne nabolagsmøte, og det blir røysta for ein av to til åtte kandidatar. I rundt 10 prosent av tilfella får ingen meir enn 50 prosent av røystene, og det blir omkamp mellom dei to som har mest. Det er ingen kampanjar, fjernsynsreklame, eller intervju, bare ei side biografi på kvar kandidat. Kubanarane skryt av at du ikkje treng vere rik eller ha rike venner for å stille til val.

På høgare provins- og nasjonalt nivå blir kandidatane vurdert av nominasjonskomitear. Det påståtte formålet er å sikre brei representasjon i alle valkretsar og å få ekspertise til alle typar debattar. Dei ønskar at nasjonalforsamlinga skal vere så representativ som råd for alle sektorar. Men «sektorar » betyr yrke, fag, alder, osv – ikkje politiske retningar. Det vart sett som eit stor framsteg då representasjonen av kvinner, afro-kubanarar og ungdom auka i sist val. Heile prosessen liknar meir på val i bedrifter eller i samvirkelaget du handlar, enn på nasjonale val under kapitalismen. Om ein ser vala som ein prosess for å velje ei samansett gruppe som er godt informert og engasjert, så ser systemet ut til å fungere bra. Men om du vil vala skal vere ein kamparena for ideologiar, då ligg dei langt attende. Det er ingen legale hindringar for at ein dissident kan stille og jamvel bli valt, men me veit alle at det ikkje vil skje. Alle val er innanfor sosialismen, ikkje om sosialismen, bortsett frå at deltaking og røysting blir ei slags folkerøysting. Folk ser på deltakinga, og blanke eller øydelagde stemmer blir målt som misnøye. Slik sett ligg ein opposisjon på mindre enn 10 prosent, sjølv om venner som er partimedlemmer, seier deira overslag er nærmare 20 prosent.

Vanlegvis behandlar nasjonalforsamlinga svært få lovframlegg på dei halvårlege sesjonane. Ingen lovframlegg for å sjikanere styresmaktene, eller så tjukke bind at representantane røystar utan å ha lese gjennom dei. Når ei viktig lov kjem til røysting, har ho alt gått gjennom alle komiteane i nasjonalforsamlinga, veljarmøter, og konsultasjonar med interesserte organisasjonar. Utsendingane får eit utkast minst tjue dagar før avrøystinga. Lover blir vanlegvis vedtatt samrøystes. For ein mistenksam observatør ser det ut som ei seremoniell stempling frå føyelege utsendingar på vedtak som alt er fatta andre stader (av Partiet? Av Statssjefen?) Men lovgivingsprosesen er faktisk langt meir kompleks. Peter Roman studerte arbeidet til nasjonalforsamlinga ved å følge utviklinga til landbrukslova av 2006. Initiativet til lova kom frå ANAP, småbrukarlaget. I 2008 diskuterte dei ei ny trygdelov som vil heve pensjonsalderen frå 60 til 65 for menn og frå 55 til 60 for kvinner. Lova vart diskutert på 85 301 møte arrangert av arbeidarrørsla, med 3 085 798 deltakarar. Av dei røysta 90 forsamlingar og 28 596 medlemmer mot lova. Den kubanske kvinneføderasjonen med senter for seksuell opplæring i spissen arbeider no for eit nytt familiebegrep som godkjenner mange typar familier og styrkar rettane til lesber og homsar, biseksuelle og transar. Representant Mariela Castro vil legge fram lovframlegget i neste sesjon.

Strukturen i det kubanske styringsverket har endra seg sidan midten av 1970-tallet, og endrar seg framleis. Å finne opp sosialistisk demokrati er ein kompleks prosess. Feil og uløyste problem høyrer til sosialismen, målt med sine eigne mål, ikkje avvik frå kapitalistisk demokrati. Blant dei uløyste problema er:

A. Politisk leiarskap og sameinte produsentar.

Medlemskap i nasjonalforsamlinga er ikkje jobb på full tid. Utsendingane har vanlege jobbar, og om dei blir nominerte, er det sannsynleg at dei au deltar i ei rekke organisasjonar på lokalnivå. Dei er hardt pressa på tid, og har ingen stab til å hjelpe seg. I eit samfunn der kjønnsskille i husarbeid overlever i mange heimar, blir det eit problem særleg for kvinnene. Stillinga gir ingen privilegium. Ho er krevande, og ofte frustrerande når det einaste dei kan gjøre, er å forklare grunnen til at eit problem ikkje kan løysast no. Gjennomtrekken er stor, både fordi folk vel å ikkje stille opp igjen og på grunn av svært krevande og kritiske veljarar.

Det er ønskeleg med ei nasjonalforsamling både med grasrotfolk med sterke band til veljarane og ekspertar på ulike område nasjonalforsamlinga må drøfte. Desse to måla kan ikkje alltid nåast i eitt og same menneske. Ekspertane er ofte nasjonale leiarar innanfor sitt område. I eit samfunn der masseutdanning historisk sett er nytt, blir ekspertise sett høgt, det kan bety at organisasjonsleiarar blir nominerte. Slik er folkets parlament sett saman ikkje av arbeidarar, men av arbeidarleiarar. (Noko mindre enn halvparten av delegatane, for det meste dei som er frå grasrota, er arbeidarar.)

For ein besøkande frå USA, som ser leiarskap som antagonistisk til vanlege menneske i eit «dei og oss»-tilhøve, er dette mistenkeleg. Eit gap i levekår og ideologi mellom leiarane og medlemmene ville undergrave demokratiet i prosessen. I den spesielle perioden blei det mindre likeverd på Cuba, men ikkje mellom leiarane og veljarane. Dei nye rike er dei som får pengar frå slektningar i Miami eller jobbar på hotell eller i selskap der dei har tilgang til dollar, eller dei som driv dei nye småbedriftene som er blitt tillatt, eller driv den uformelle (svarte) økonomien.

Men om nasjonale leiarar med nødvendig ekspertise ikkje er knytta til distrikta og veljarane sine, kan dei av den grunn vere ukjente for eller ikkje knytta til majoriteten av veljarane. Eg har høyrt lojale kommunistar erklære at dei ikkje vil røyste på folk dei ikkje kjenner. Derfor blir det som i mange europeiske val til at veljarane blir oppmoda til å røyste på den oppsette lista med kandidatar framfor individuelle kandidatar. Desse har fått kunnskapane sine vurdert av nominasjonskomitear, men det er sannsynleg at folk som blir vurdert som for kritiske, ikkje blir sett opp.

Kubanarane ser samfunnet sitt som stadig meir demokratisk gjennom breiare deltaking og arbeid for konsensus. Frå første klasse veljer skolebarna klasserepresentantar, og alle masseorganisasjonar har valt leiarskap. I ein viss forstand undergrev den rådgivande prosessen skillet mellom regjeringa og det sivile samfunnet, ein uventa vri på «forvitringa av staten» som Lenin såg for seg. Det gir større meining å sjå på alle masseorganisasjonane som samfunnsorgan.

Peter Roman framstiller nasjonalforsamlinga slik: Forsamlinga (Asamblea Nacional del Poder Popular eller ANPP) arbeider på grunnlag av fem prinsipp. For det første må ho vere representativ for det kubanske samfunnet. Derfor er det utsendingar frå dei fleste område og næringsvegar i samfunnet, medrekna fagfolk i økonomi, jordbruk, helse, utdanning, sport, og andre område forsamlinga har ansvar for. For det andre må det vere nær kontakt med folket. Det blir for ein stor del oppnådd ved at nesten halvparten av delegatane samtidig er kommunestyrerepresentantar. For det tredje må dei rådføre seg med veljarane, vararepresentantar, ekspertar, interesserte partar, embetsmenn, det kubanske kommunistpartiet (Partido Comunista de Cuba eller PCC), den kubanske arbeidarføderasjonen (Central de Trabajadores de Cuba eller CTC), og masseorganisasjonar om lovframlegg og ved utnemning av folk. For det fjerde må ein tillate usemje når ein drøfter tiltak, som ulike spørsmål knytt til lovframlegg, men ikkje som organisert opposisjon mot systemet. Og for det femte er målet å forlike ulike meiningar for å oppnå konsensus før tiltak blir lagt fram i plenum.⁴

Tilhøvet mellom organisasjonar på lokalnivå og organ høgare opp varierer svært. Ein venn av meg nektar stille som sekretær i cella til kommunistpartiet på jobben fordi han seier vervet er avgrensa til å vidareformidle oppgaver og instruksjonar frå høgare organ. Ein annan, diplomat, sa at cella i hans ambassade for det meste diskuterte ambassadeoppgaver, og hadde lite tid til å diskutere politikk. Då eg fortalde det til venner på ein annan arbeidsplass, vart dei indignerte. Cella deira diskuterte alltid politikk, og hadde tatt initiativet til å fjerne direktøren i selskapet fordi han neglisjerte behova til arbeidarane. Eg overvar ein diskusjon i ei celle på ein annan arbeidsplass då dei planla korleis dei skulle presentere den økologiske satsinga si på eit nasjonalt møte, og venta seg motstand av folk som var fascinerte av «avansert» teknologi og såg økologi som nostalgi frå ein mytologisk gyllen tidsalder. Ein student la fram debatten i klassen sin om rock and roll slik for meg: spørsmålet var, kan du skille musikken frå livsstilen til dei som utøver han?

Med alle sine vanskar er dei formelle strukturane i det kubanske styringsverket tilpassa å drive eit samfunn av sameinte produsentar. Dei avgrensande faktorane er meir ideologiske enn formelle. Først av dei er offermentaliteten som svar på tri generasjonar med aggressiv fiendskap frå USA. Det er ikkje ei orsaking for manglar og ineffektivitet, men ein reell faktor i dagleglivet.

B. Identitet og forskjell

Eit anna uløyst problem er at kubansk historie er full av eksempel på revolusjonære oppstandar øydelagde av splitting mellom dei revolusjonære. Følgeleg blir einskap høgt prioritert, som ikkje alltid skil mellom fiendtlege handlingar og usemje. Dermed oppmuntrar det til frykt for å uttrykke skarpe meiningsforskjellar. Den militære metaforen for blokaden er utbreidd. Ein vanleg plakat i Havana i den spesielle perioden viste eit portrett av Fidel i uniform og slagordet «¡commandante, ordene!», noko som ganske visst ikkje oppmuntra til kritisk tenking.

Det blir referert til Fidel Castro på mange vis. Før han trekte seg attende presenterte, pressa han ned rekka av titlar som president i statsråd og ministerrådet og førstesekretær i partiet. No blir han kalla leiar for revolusjonen. Fidels rolle på Cuba er dobbel, som symbol på revolusjonen og som den dyktigaste politikaran i landet. Men den første rolla dominerer, og oppmuntrar ikkje til kritikk. Det oppmuntrar òg til stereotypiar, slagordpolitikk, og rutinemessig støtte. Mest skurrande er talar lesne av svært unge elevar på Tribunas del Pueblo i friluft, med ord dei knapt kan ha skrive sjølve, og kanskje snaut forstår.

Satsinga på einskap set au grensar for diskusjon, ettersom folk ikkje ønskar å bli marginaliserte ved å vere for negative. Dei vil kanskje vere redde for ikkje bli tatt alvorleg, og dermed hoppa over ved forfremmingar eller ved tilgang til knappe gode som blir tildelt dei som gir «bidrag til samfunnet». Omsyn til respekterte leiarar hindrar ofte varsling.

Eg var til stades i ei forsamling der ein deltakar håna deltaking slik:

Eg deltar.

 

Du deltar.

 

Han og ho deltar.

 

Me deltar.

 

Dei avgjør.

Det er urettferdig som generalisering, men set fingeren på problemet med avgjerder ovanfrå og ned. Progressive har aversjon mot «ovanfrå og ned» som motsett av «nedanfrå og opp», og det som ofte er det same, sentralisert motsett av desentralisert makt. I tillegg til at det fornærmar oppfatninga vår av demokrati, kritiserer me sentralisering fordi det altfor ofte fører til feil beslutningar gjennom å bruke ein og same mal over alt, ved ikkje å reagere på kritikk, ved ikkje å ta med i reknestykket det særeigne, behova og det maulege i kvart enkelt tilfelle, og fordi han ikkje fullt ut brukar skaparevnen i lokalsamfunna og alle individuelle talent. Men det unike i det spesielle er òg eit argument for sentralisering, ettersom det som kan vere optimalt ein stad, ikkje treng vere bra for landet. I Jugoslavia førte arbeidarkontrollen i mange bedrifter ofte til at kollektivet oppførte seg om kapitalistiske selskap på jakt etter maksimal profitt.

I landbruket er kritikk av sentralisering òg kritikk av industrielle monokulturar. Men det er ikkje nøyaktig det same. Det er bare under kapitalismen me har fullstendig eigarskap, retten til å konfiskere jord, avgjøre korleis ho skal brukast, og avtak av produktet, alt på same hand. Men det treng ikkje vere slik.

I somme samfunn eig fellesskapet jorda som er oppdelt til produksjon, enkelte gonger periodisk, blant husstandane etter behov eller evne til å bruke ho. I andre samfunn har eit hushald retten til å dyrke jorda og ein annan beiterett osv. Når ein diskuterer korleis gårdsdrift bør organiserast, må me skille mellom planlegging, kultivering, og fordeling. Planlegginga avheng av nivået ein planlegg på. Vassforsyning er eit naturleg utgangspunkt for enkelte formål, med val av vekstar ut frå vassbehov, nødvendig arbeidsinnsats og det behovet folk har for breidde i varer og næringsstoffer. Ønskeleg åkerareal er meir knytt til veksttype og kor mobile plantesjukdommar er. Til dømes vil eg tilrå at ein søtpotetåker bør vere rundt førti meter brei og omgitt av banan slik at løvemaura som lever i bananplantene, kan leite gjennom søtpotetene og flytte inn for å bygge reir rundt nye utvekster og drive bort søtpotetvivelen. I fordelinga kan ein ikkje gå ut frå verdien av den innhausta avlinga, fordi det ikkje nødvendigvis er noko forhold mellom næringsverdi og økonomisk verdi av avlinga. Det er ikkje rettferdig å be bøndene ofre delar av inntekta si for å auka produksjonen på naboens grunn eller dekke behovet for lunsj på skolane. Det må skje noka omfordeling av inntekt mellom produksjonslaga for å belønne likverdig arbeid likt. Det trengst klart planlegging på mange nivå, ut frå omfanget problema har.

Passande deling av makt mellom organ på lokalnivå og høgare er ikkje noko ein kan avgjere på abstrakt vis, men avheng av forholda. Ein gong på 1960-tallet blei ein venn av meg bedt om å leie ein kyllingfarm. Ho hadde mange års erfaring som sydame og frå kampen mot Batista, og kunne ingenting om kylling bortsett frå nokre få oppskriftar. Men på den tida var ho eit godt val fordi ein kunne vere trygg på at ho ikkje ville sabotere produksjonen. Ho fekk svært detaljerte instruksjonar ovanfrå, og ønska velkommen absolutt alt. På den tida gjorde mangelen på erfarne folk sentralisering til eit lite problem. Men innimellom kan instruksar vere latterlege. Det er ein illusjon at sentralisert planlegging betyr like instruksar over alt uansett forhold, når det kan bety samordning av mangfald.

Denne sida av sentral planlegging er likeins til stades i medisin. Alle pasientar er ulike, og legen må vere i stand til å sjå pasienten som eit heilt menneske, og kombinere fysiske undersøkingar, historie, prøver og inntrykk frå samatalar. Men det er au sant at uerfarne legar treng støtte. Dei typiske feila kjem av manglande erfaring, særleg med mindre vanlege sjukdommar. Fjernkonsultasjon med spesialistar kan vere nyttig for unge legar. Men den typiske feilen her ville vere å vurdere etter ei liste over laboratoriefunn eller at journalen ikkje får tak i det heilt spesielle ved kvar pasient. Korleis ein skal integrere dei to typane kunnskap, er eit viktig spørsmål som primærhelsetenesta ikkje kan løyse abstrakt.

I 1995 bestemte for eksempel byen Yaguajaya å organisere utviklinga si rundt helse. Det blei definert breitt, dei vurderte husvære, sjukdommar og dødsrate, tilgjengelege helsetenester, dårleg fungerande familiar og andre sider av livet i byen. For å kunne gjøre det, fekk dei tak i spesialistar frå dei ulike departementa sentralt, ikkje for å gjøre jobben men for å tilby nødvendig ekspertise, og alt blei koordinert av kommunestyret. Det viser seg at dei enkle skille mellom sentralisert og lokalt forvirrar tankane våre. Problemet er korleis ein skal samordne «frå botnen og opp» med «frå toppen og ned», ikkje velje mellom dei.

Fagforeiningane er mellom dei masseorganisasjonane som speler ei vital rolle i styringa av landet. Men er dei «uavhengige fagforeiningar » i vår forstand, eller «kontrollerte av staten»? Og om dei er uavhengige, korleis har det seg at det ikkje er streikar på Cuba?

Igjen bli ein besøkande freista til å bruke gode kriterium på feil situasjon. Forholdet mellom fagforeiningane og staten varierer. Fagforeiningane kan gjøre framlegg om lover for nasjonalforsamlinga. Mange deputerte er fagforeiningsmedlemmer. To gonger årleg møter fagforeiningane ministrane for å drøfte saker av felles interesse. Fagforeiningar støttar landsomfattande diskusjonar på spørsmål knytt til arbeidslivet, og har innimellom avvist framlegg frå nasjonalforsamlinga. Staten og foreiningane overvaker i felleskap utøvinga av lovverket. (Det er mange brot, enkelte gonger pga manglande kjennskap til lova, enkelte gonger pga likesæle, eller for ikkje å legge hindringar for arbeidet når det er mykje å gjøre, enkelte gonger opportunisme.) Om me ikkje ser streikande arbeidarar framfor nasjonalforsamlinga, er det av same grunn som me ikkje ser bankfolk eller direktørar framfor Kongressen eller okkupere Det Kvite Hus: Det er alt deira, og sjølv om dei er misnøgde med spesielle avgjerder, veit dei at dei har felles interesser.

C. Byråkrati og innovasjon

Ein vanleg klage frå kubanarar og utanlandske besøkande er byråkrati. For mykje av dagleglivet blir hindra av reglar og prosedyrar som ofte blir sett ut i livet på stivbeint og inhumant vis. Ein må til dømes skaffe seg mange dokument om ein skal pusse opp heime, og kontora der du finn dokumenta kan vere på ulike stader, eller ikkje opne når du kjem – jamvel om du kjem på ei tid dei skulle vere det. Du har tatt fri frå arbeid for å dra dit, og passar ikkje eigne oppgaver. Eller staben på regjeringskontoret kan vere i djup samtale, og bryr seg ikkje om deg, og når alt endeleg er i orden så kan du ikkje bare dra til butikken og kjøpe ein sekk sement. Ein innovatør med ein glup halvferdig ide kan ikkje løpe rundt hjørnet for å kjøpe seg ei fjør og tri batteriar. (Det er denne typen klagar som dominerer i lesarbrevdelen av Granma på fredagar.)

Men det er ikkje bare vrang vilje. Byråkratiet voks historisk fram som borgarskapet si motgift til føydaltidas tilfeldige tildeling av privilegium og fordeling av straffar. Idealet om lik «lovbruk» utan omsyn til kven du er, er ein vakker og viktig del av tenkemåten i USA på bakgrunn av lovløysa i det ville vesten. Og gjenkjennelege prosedyrar er nødvendige for å følge prioriteringar og utøve likeverd. Frustrasjonen over at ein ikkje bare kan gå inn i ein butikk og kjøpe ein sekk sement, er det som sikrar at eit sjukehus eller ein skole har førsteretten til knappe ressursar. Så ressursmangelen i seg sjølv gjør formaliserte prosedyrar nødvendige.

Me avviser byråkrati fordi det plasserer mange prosedyrar mellom eit behov og løysinga på det, brukar same inhumane mål på alt, utan å sjå individuelle forhold, eller på andre vis blir krenka av kjenslelause byråkratar eller opportunistiske grunnar. Byråkratisk sinnelag motstår kritikk, endringar og klagar. Det ideelle ville vere fleksibel lovbruk der den enkelte blei behandla ut frå sine behov. Men det krev svært bevisste og engasjerte byråkratar, og at prosessen er open for innsikt utanfrå. Det blir oppnådd bare ein sjeldan gong på Cuba, sjølv om kampanjen «merksemd til individet» er eit steg i den retninga.

D. Sosialisme og media

Demokrati er først av alt mobiliseringa av den kollektive intelligensen for å løyse felles problem. Korleis ein skal gjøre det, er i seg sjølv ei stor utfordring. I det gamle Aten som var modell for demokratiet (bare for frie menn), var det sjølvsagt inga presse. Teatret var eit viktig organ i opinionsdanninga, og dei klassiske greske teaterstykka var ofte politisk polemikk og satire retta mot velkjente offentlege figurar. Visene til middelaldertrubadurane, barnerim og andre kunstformer har seinare vore nytta til kommentarar og opinionsdanning.

Observatørar som leitar etter demokrati ser i staden ofte etter spesifikke indikatorar som kan vere passande eller ikkje. Dei masseutdelte kubanske avisene passar ikkje inn i biletet vårt av korleis ei fri presse bør vere, men ikkje har vore på lang tid i USA. Det er sparsommeleg med nytt, og mange artiklar tar opp historiske eller høgtidelege hendingar, diplomatbesøk og slikt. Slik er dei ei kryssing av avis og magasin. Det har blitt meir undersøkande journalistikk dei siste åra, for det meste på korfor ikkje bedrifter gjør jobben sin. Brev til Granma som blir trykte på fredagar, er ikkje bare klagar på dei mange frustrasjonane i dagleglivet men er au respons på klagane frå kritiserte bedrifter. Andre publikasjonar som Havana Times og Temas, trykker eit vidt spekter av meiningsytringar.

Stort sett er ikkje kubansk presse det organet for meiningsdanning som liberalarar tenkar på når dei idealiserer media under kapitalismen. Ein gong i dei tretten koloniane var det eit trykkeri på kvart gatehjørne, og alle trykkarane var forleggarar, og alle forleggarane hadde klare meiningar. «Trykkefridom» var retten til å gå mot britisk styre og diskutere vegen til fridom. Det er lenge sidan den lykkelege tida. Når media blir effektivt monopolisert, når kommersiell marknadsføring blir «fri tale» og psykologisk krigføring og manipulering har blitt vitskap, når kostnadene har vakse utanfor rekkevidde for upopulære saker, då er trykkefridommen blitt ein karikatur av det han gir seg ut for. Spinndoktorar kan kalle seg journalistar, ta på seg ei objektiv maske og kreve det vernet yrket tradisjonelt har krevd og innimellom oppnådd. Slik oppdagar eg at eg ikkje er for «pressefridom»! Eg er for at arbeidande og undertrykte folk har retten til informasjon og høve til å drøfte sine problem. Det er ikkje enkelt å sette ut i livet, men det blir ikkje løyst med ullent prat om «pressefridom». Venezuela og Argentina har fått nye lover som skal dele radiofrekvensane mellom stat, lokale og folkelege organisasjonar, og private selskap. Det står i motstrid til marknadsfridom, men utvider den nye typen demokrati som blir oppfunne framfor augene våre.

E. Demokrati i innhald og form

Mange andre demokratiske slagord blir forvrengt på liknande vis når dei blir gjort til absolutte prinsipp i staden for nyttige middel for å nå menneskelege mål. F.eks fordømde folk i USA «segregasjon» og «diskriminering » i kampen for borgarrattar. Med den herskande rasismen var det openbare, rettferdige og inspirerande krav. Så oppfant den andre sida «omvendt diskriminering» for å undergrave positiv diskriminering. Dermed blei tradisjonelt svarte høgskolar og høgskolar for kvinner framstilte som formelt segregerte. Mens heilkvite og mannsinstusjonar i realiteten er organ for rasisme og sexisme, er høgskolar eller klasser med bare afro-amerikanarar eller kvinner trygge område for dei frå dei undertrykte gruppene som ikkje ønskar bruke studietida på å rettferdiggjøre at dei lever. Enkelte ønskar utfordre monopolet menn eller kvite har, og vågar seg inn i løvehula, mens andre treng trygg støtte for å vekse og fornye seg før dei tørnar ut igjen. Slik lærer eg at eg ikkje er mot « segregasjon », men mot rasisme og sexisme. Det er eit vanleg mistak å gjøre effektive metodar til prinsippspørsmål, og så bli ståande som ein hyklar når det viser seg at det ikkje var det me ønska oss i det heile tatt.

I Latin-Amerika har det vore revolusjonære rørsler i mange land, med vekslande suksess. Somme fekk regjeringsmakt aleine (Guyana) eller som del av ein koalisjon (Chile, Uruguay, Brasil). Andre fekk statsmakt (Cuba, Venezuela, Bolivia, Ecuador). Alle er ulike, både pga ulik politisk situasjon og noko ulike ideologiar. Det er mauleg å undersøke skilnadene med kraftig lupe og veie dei opp mot visse kriterium, som om dei kom til makta ved valseier, massemobilisering, væpna kamp eller kombinasjonar av dette. Slik freistar Mark Cooper i The Nation sjå Salvador Allende og Fidel Castro som motsatsar, med støtte til den første og fordømming av den andre. Men desse leiarane sjølv såg det ikkje slik. Allende var alltid Cubas allierte, og hjelpte dei overlevande frå Ches bolivianske gerilja å flykte etter nederlaget. Cuba hedrar Allende som ein revolusjonær helt. Det viktige med alle endringane i Latin-Amerika er at dei leia folkelege opprør mot det gamle oligarkiet som styrte landa deira i allianse med USA-imperialismen. Alle har si eiga historie og si eiga utvikling med eigne avgrensingar. Dei hadde alle ulikt syn på «rettstrygg-leik». Men «rettstryggleik» kan ein ikkje støtte vilkårslaust utan først å spørre «Kven sin rett?».

I Brasil der arbeidarpartiet bare er ein del av ein koalisjon, tar rørsla til dei jordlause jord opent i strid med eigedomsretten som regjeringa må forsvare. På Cuba blei jordreformen gjennomført ved lov. I Bolivia, Ecuador, Venezuela og Honduras gjekk dei progressive regjeringane inn for nye grunnlover og ei «reetablering» av det enkelte landet på grunnlag av ei samansmelting av representativt og deltakande demokrati, slik at rettstryggleiken så langt råd vil tilpasse seg krava om rettferd og likeverd.

Revolusjonær kritikk

Med C Wright Mills berømte ord i «Listen, Yankee!» «Eg er for den kubanske revolusjonen. Han uroar meg ikkje, eg er uroa for han, og med han.»⁵ Det kan vere eit allment prinsipp. Utgangspunktet for eit nytt sosialistisk samfunn er 100 prosent solidaritet med revolusjonen, verdsetting av det han betyr i verdshistoria og djup glede over det han får til. Det krev vilkårslaust forsvar av revolusjonen mot alle forsøk på å reetablere kapitalistisk utbytting og imperialistisk dominans.

Hundre prosent støtte til revolusjonen krev ikkje semje i alt som skjer, ikkje ein gong full støtte til leiarane. Kritikk er ein integrert del av eit revolusjonær haldning, og evnen til kritisk vurdering bør vere eit viktig krav til medlemmer av revolusjonære organisasjonar. Men kritikk av revolusjonen har som hovudformål å korrigere dei veike punkta. Ein skal ikkje unngå kritikk, men det kan heller ikkje bli den viktigaste måten ein tar del på. Den besøkande bør støtte, lære av og glede seg over revolusjonen.

Det er tri viktige føresetnader for meiningsfull, revolusjonær kritikk:

– Kritikk må vere resultat av støttande deltaking. I den grad ein tar del som alliert og faktisk har bidradd til felles mål, kan kritisk innsikt frå besøkande vere nyttig og velkommen. Men hugs to ting samtidig: at det er deira revolusjon som blir gjennomført av menneske som liknar oss, som står framfor oppgaver ingen er fullt ut førebudd på, og langvarig kronisk fiendskap og umiddelbart frustrasjon og slit frå dag til dag. Me ser på innsatsen deira med beundring, sympati og kjærleik. Men hugs at det au samtidig er vår revolusjon, del av ein verdsomspennande prosess der alle har innsats, pliktar og rettar.

Kritikk må vere grunna i kunnskap og forståing av tid og stad. Den første delen av forståing er kunnskap om historie og kultur i landet, bakgrunnen og kva dei prøver å gjennomføre, og kva dei største hindringane er. Me må vite om det me ser er eit etterslep frå fortida, eit lite steg fram, ein konsesjon til tilbakeståande krefter eller eit nytt problem. Og om det er ein konsesjon, ser ein på det som det eller blir det framstilt som kreativ sosialisme? Det er viktig å kjenne bakgrunnen for alle vedtak. Kritikken må vere grunna i dei sosiale, historiske og intellektuelle røyndommane i landet, slik at observasjonane kan bli sett i samanheng og ein unngår tåpelege og arrogante feil ut frå vankunne. Dess djupare kunnskap og empatisk forståing – evnen til å skille mellom langsiktig sosialistisk utvikling og skjebnens sikksakkgang – dess meir nøyaktig og nyttig blir kritikken.

Kritikken må vere opplyst av teori slik at me ikkje blir overvelda av – men ikkje likegyldige til – det umiddelbare. Dei kubanske erfaringane set oss i stand til å sjå meir skeptisk på slagorda til det vestlege demokratiet, ikkje for å forkaste dei, men for å sjå at dei er relativt gyldige og i siste instans avgrensa. Å plassere spirande sosialisme inn i verdshistoria, som grunnlag for at menneska skal overleve som art, der ein ser både kontinuiteten og diskontinuiteten i den samfunnsmessige utviklinga, vil også gi kunnskap til våre eigne kampar i vårt eige land.

God tur!

(Artikkelen sto i Monthly Review i april 2010, trykkes med tidsskriftets tillatelse, og er oversatt av Gunnar Danielsen.)

Notar:

1. Circles Robinson, Havana Times, september 2008.
2. Bill McKibben, Deep Economy (New York: Times Books, 2007), 41.
3. Dette er eit eksempel på eit påstandspar som begge er falske aleine men sanne saman. Eit anna er «Helse er sosialt bestemt… Du er ansvarleg for di eiga helse».
4. Avhandling presentert på symposiet «Cuba i dag: Kontinuitet og endring sidan den spesielle perioden», Cuba Project, Bildner Center for Western Hemisphere Studies, Graduate Center, Universitet i New York City, 4. oktober 2004.
5. C. Wright Mills, Listen, Yankee! (New York: Ballantine, 1960), 179.