Kvar åttande av våre medmenneske lever under sveltegrensa
Av Olav Randen
Sult
Cappelen Damm 2016, 650 s
I samband med Dag Solstads 75-årsdag i sommar sende NRK to timar program med samtaler mellom Solstad og hans forfattarkollega Klaus Hagerup. Solstad ordla seg omtrent slik: – Det var Vietnam-krigen som gjorde meg engasjert, rasande. Og Hagerup gav uttrykk for at han hadde opplevd det like eins. Dei to heldt fram med at dei ikkje lenger er rasande. Dessverre, sa den eine og nikka den andre. Skrivinga held dei to aldrande herrane fram med, men engasjementet høyrer fortida til.
Argentinske Martín Caparrós er noko yngre enn dei to, han er fødd i 1957. Han var også engasjert ungdom og opprørar, dit at han etter militærkuppet i 1976 måtte flykte til Frankrike og Spania, der han har arbeidd som forfattar, journalist og redaktør, altså eit yrkesliv ikkje så ulikt dei to norske. Men ulikt dei er han framleis rasande. Boka Sult, som kom i 2014 og i år på norsk på Cappelen–Damm, er 650 sider med eit nake, rått åtak på den barbariske, menneskefiendtlege kapitalismen som styrer verda og som gjer at kvar åttande av våre medmenneske lever under sveltegrensa. Caparrós prøver ikkje å vere tilbaketrekt observatør med varsame ord og varsame konklusjonar. Han prøver ikkje å vere moderne ironikar som synest det er til å harselere med at verda har gått av hengslene. Og han prøver ikkje å gi synsmåtane ei nøytral innpakning for å vinne lesarar og sympatisørar i eliten. I staden går han rett i strupen på verdas leiande tenking.
Svolt altså. Vår tids stille folkemord, som FNs tidlegare spesialrapportør for retten til mat, Jean Ziegler, skriv. At i denne verda døyr 25 000 menneske av svolt og sjukdommar som blir forsterka og dødelege på grunn av svolt, kvar einaste dag. At dette skjer i ei verd med vel 7 milliardar innbyggjarar og ei verd som utan problem kunne gi tilstrekkeleg mat til 12 milliardar.
Viss du, leser, tar deg bryet med å lese denne boken, hvis den interesserer deg og du leser den på – la oss si – åtte timer, vil rundt regnet 8000 mennesker ha sultet i hjel i løpet av denne tiden. Hvis du velger å ikke lese den, vil disse menneskene dø like fullt. Du vil sannsynligvis foretrekke å ikke lese denne boken. Jeg ville kanskje ha gjort det samme. Det er vanligvis best å ikke vite hvem de er, eller hvordan eller hvorfor.
Caparrós er for det første reporter, som har reist til fattigstrok i mange land for å finne ut korleis dei svoltne opplever livet og kva for tankar dei gjer seg om det. For det andre er han sakprosaskribent, som har lese rapportar og bøker og formidlar nøktern innsikt. For det tredje er han politisk agitator, som med kombinasjon av klare synsmåtar og litterære effektar bankar inn sine tankar. For det fjerde er han systemkritikar, som leitar – og famlar – etter svara på korleis samfunnssystemet kan snuast dit at alle «I som sulten knuget har» skal få sitt daglege brød.
Reporteren
Caparrós sit saman med 30 eller 35 år gamle Aisha, ho veit ikkje alderen så nøye, på ei halmmatte framfor døra til leirhytta hennar i ein landsby i det indre av Niger, i kvelande solsteik og der eit einaste lite tre kastar skugge, og ho fortel om det daglege strevet for å få ein bolle meir hirsegraut, om dei dagane ho lykkast med det og dei dagane ho ikkje kan stille svolten. Han spør: – Viss du kunne be ein trollmann om kva du ville, kva ville du då ønske seg? Ei ku, svarar ho. Ei ku som gir så mykje mjølk at ho kan selje litt av den og kjøpe det ho treng på marknaden. – Men om trollmannen kunne gi deg kva som helst du måtte be om? To kyr, då ville eg aldri vere svolten, er svaret.
Eg som skriv denne bokmeldinga, har lese mange rapportar og reportasjar om fattigdom og svolt, såleis Verdsbankens omfattande Voices of the Poor frå like etter tusenårsskiftet. Dei er ofte prega av skribenten, dei fattige blir lett stakkarsleggjorde, og reportasjane blir så like. Caparrós maktar å gi reportasjane liv og autensitet. Han gjer det fordi han heile tida synleggjer skiljet mellom hans og deira, og fordi han gir dei intervjua så stort rom. Han skildrar på sine måtar miljø og menneske, reiser og observasjonar, og så gjengir han deira ord og deira framstillingar. Slik gjer han dei mange han intervjuar, kanskje hundre menneske og flest kvinner, korkje betre enn dei er eller meir stakkarslege enn dei er. Hans oppgåve er å stille dei rette spørsmåla og å gi att informantane sine svar.
Han rapporterer frå Niger, fleire delstatar i India, Bangladesh, Sør-Sudan, Madagaskar og Argentina (frå kampen om matrestar på avfallsberget utanfor Buenos Aires). I alle desse landa har han leitt seg fram til svoltne og fattige og fortel deira historie. Han gir også ordet til representantar for Leger utan grenser – og for kornbørsen i Chicago.
Sakprosaskribenten
Sult framstår ikkje først og fremst som ei nøktern sakprosabok, men som det også. Caparrós skriv om matmangel globalt og i mange land, om helseforhold og helseskadar av matmangel, om ernæring og kosthald, om Chicagos kornbørs, om transnasjonale selskaps landran og om då sørkoreanske Daewoo Logistics prøvde å få hand om eit areal større enn den samla norske dyrkamarka på Madagaskar og det vart opprør og regjeringskrise.
Blikket er bakover i historia og inn i framtida, med referansar til Tacitus og Bibelen og Malthus og Marx og mange litterære klassikarar, men også med flittig bruk av FAO-rapportar, ernæringsforsking og moderne skjønnlitteratur.
Den som vil sjekke eller supplere, kan sakne notar, men med eit så enormt arsenal av informasjonskjelder ville det fylle opp for mykje og hefte for mykje. Så kan me nøye oss med at heilskapen verkar truverdig, og at det i internettets tidsalder er råd å bruke andre metodar enn sluttnotar for å gå opplysningar etter i saumane.
Agitatoren
Få eller ingen av dei intervjua kjem til å lese boka, skriv Caparrós. Og om dei skulle gjere det, ville dei neppe dele tankane. Dei fleste av dei trur dei lever i naud fordi det er Guds vilje at det skal vere slik. 19-årige, muslimske Rahmani i Baraul i India til dømes med ei sjuk dotter:
– Trur du Gud er sinna på deg, spør Caparrós? – Ja, han er sinna. – Kvifor er han det? – Eg veit ikkje, korleis kan vel eg vite det? – Kva trur du? – Eg vil helst ikkje tenkje på det. Det eg vil, er at dotter mi skal bli frisk.
Caparrós vender seg heller ikkje til politikarar og byråkratar. Det er dei som administrerer dette systemet, og dei fortener forakt framfor argument. Han vender seg til oss me med nokså upassande ord kan kalle den opplyste delen av menneskeheita, vanlege menneske med føresetnader for å forstå og dele hans tankar. Og han hamrar inn med intensitet og gjentakingar, slik dyktige agitatorar ofte gjer:
– Korleis i helvete klarar me? spør han i kursiv og med ei blankline før og ei blank-line etter. Så følgjer beiske faktaopplysningar, og dinest eit noko mindre ufullstendig spørsmål: – Korleis i helvete klarar me å leve med innsikt i? Så kjem fleire og endå beiskare faktaopplysningar, og dinest heile spørsmålet: Korleis i helvete klarar me å leve med innsikt i at dette skjer?
For det har å gjere med eit system og ein ideologi som held innsikt og sjølvstendig tenking unna folk. Men det har også å gjere med at me, verdas milliardar innbyggjarar med føresetnader for å ta tak i og difor løyse problema, ifølgje Caparrós oppfører oss som ynkelege og usjølvstendige menneske som aksepterer å la oss styre av dette umenneskelege systemet i staden for sjølve å ta styringa. Me er i stand til å løyse problemet med at ein milliard menneske lever under sveltegrensa, men me vel i staden å sjå vekk frå det og late som det ikkje vedkjem oss.
Systemkritikaren
Ekspertane i FAO og regjeringar fortel at når folk i Niger eller Bangladesh svelt, er det fordi dei bur i ressursfattige og overbefolka land, fordi dei er kunnskapslause og umoderne eller fordi dei bur så langt frå marknadene. Det er altså deira eiga skuld, eller iallfall ikkje Vestens skuld. Caparrós ser det annleis. Land som Niger og Bangladesh og Vest-Sudan er ikkje ressursfattige. Men dei har vorte haldne nede i kolonitida og blir haldne nede av vår tids nye kolonisering. Verdiane handlar hos andre. Det er som om nokon utanfrå skulle ha sagt til dykk i Norge at me tek oljen, de kan dyrke poteter, som han sa i NRKs Urix i vinter.
For dette er den viktigaste bodskapen i boka: Hovudårsaka til svolten i verda er ikkje naud og ikkje fattigdom, det er rikdommen til mindretalet. Det er utbyttinga, systemet der marknaden og pengane og ikkje folks behov styrer. Difor er ikkje metoden for å avskaffe svolt å auke bistanden, å auke utdanningsnivået eller å erstatte makta til (korrupte) statar med makta til marknaden. Bistanden, om den er aldri så velmeint, er ofte dumping av matoverskot eller kamuflert subsidiering av givarlands næringsliv, og den gjer dei fattige avhengige. Utdanning resulterer ofte i at dei fleste blir utdanna til arbeidsløyse og at dei dyktigaste og mest påkosta emigrerer. Og marknadsmakt er slett ikkje nøytral eller demokratisk makt, det er makt til dei med mykje pengar.
Når vi snakker om menneskerettigheter, pleier vi å tenke på at man ikkje skal settes i fengsel av andre enn de vanlige grunnene, at man ikkje skal bli torturert og drept, at man kan reise fritt og uttrykke seg fritt. Vi pleier ikke å tenke på mat. Retten til å spise er en andre eller tredje rangs rettighet. …
Hver dag er det hundrevis av millioner som ikke kan utøve sin rett til å spise seg mett, og protestene – fra de store organisasjonene, fra de små borgerne – er vanligvis spake. Imens, i de diskursproduserende landene, er sulten blitt de andres problem.
Eit døme er tekstilindustrien i Bangladesh. Ein stor del av kvinnene der har arbeid, dei tener ein dollar om dagen, og dei svelt. Svolt er industriherrane sin føresetnad for at kvinnene skal arbeide for ei så låg løn, slik at desse herrane skal få ein ufatteleg profitt og me billige klede.
Kva så? Korleis få til eit anna samfunnssystem? Caparrós er innom spørsmålet ved mange høve. Han diskuterer revolusjonar og opprør som har vore og i liten grad løyst svoltproblemet, Sovjet og Kina til dømes, og han intervjuar representantar for den framveksande agroøkologiske rørsla, men han finn ikkje dei klare svara.
Denne bokmeldaren tykkjer at Caparrós kunne ha gått djupare inn i dette, spesielt i agroøkologisk tenking. Eg synest også at intervjuet med ein av nestorane innanfor denne tenkinga, den indiske Vandana Shiva, er av dei svakaste partia i boka, der han i liten grad har fått med seg skilnadene mellom agronomisk mangfald og monokulturar. Det handlar for det første om at dersom matproduksjonen skal aukast der sveltande menneske bur og dei skal få tilgang til maten, må småbønders innsikt og kunnskapar vere ein sentral del av grunnlaget. Det igjen har å gjere med at matproduksjon er så mangfaldig og ulik i ulike typar natur. Det har også å gjere med at bønder gjennom hundreårs og tusenårs overleverte røynsler med matproduksjon i sin natur har fått innsikt som den agronomiske eliten ofte manglar. Og for det andre handlar det om at berre opprøret nedanfrå fører fram. Dersom samfunnet legg forholda til rette så Aisha kan kjøpe kua si, vil ho eller hennar etterkommarar i neste omgang lettare reflektere over at vanlagnaden ikkje er Guds straff, men resultat av menneskes handlingar.
Men dette er kritikk av mindre omfang av delar av ei bok med viktige kvalitetar, også når det gjeld framtidstenking. Eg som skriv dette, opplever Caparrós diskusjon og leiting etter vegar framover som utfordrande og velskriven. Og nyttig fordi me manglar dei fleste svara.
Sluttord om raseri
Denne bokmeldinga opna på ein måte som kanskje hadde lite med boka å gjere, med ein fjernsynssendt samtale mellom to norske seniorforfattarar. Dei to var samde om at raseri over dette samfunnets elende er ein bra ting, men også om at dei sjølve hadde mista raseriet frå tidlege vaksenår. Caparrós har behalde sitt raseri. – Dette er truleg ei mislykka bok, skriv han, på det viset at bøker flest er mislykka. Og sant nok, når framtidas historikarar skal skrive om verda til no, vil dei berre nemne få bøker som har påverka, Veda-skriftene, Bibelen, Koranen, Om artenes opprinnelse, Det kommunistiske manifestet og nokre til. Men det mislykka har også verdi, og forsøket kan bli mindre mislykka enn det førre, skriv han og bruker eit sitat frå Samuel Beckett som motto: «Try again. Fail again. Fail better.»
Meldinga kan avsluttast med to spørsmål og ei oppmoding til lesaren: Kva er det som gjer at somme har behalde sitt raseri frå tidlege vaksenår og mange mistar det? Og: Er det råd, jamvel for folk som har store delar av livet bak seg, å byggje opp att det sunne raseriet?
Eit forsøksvis svar på det siste spørsmålet kan vere å bruke dei åtte timane til å lese Caparrós bok. Og å reflektere over at på desse åtte timane med lesarens blikk i boksidene døyr rundt rekna 8000 menneske av svolt eller av sjukdommar som har vorte utløyste og forsterka av svolt. I ei verd som burde vere i stand til å sikre at alle innbyggjarar får tilstrekkeleg med mat. Hadde det berre ikkje vore for systemet … .