Gnist

Arbeidet i framtida: Verken utopi eller dystopi, men nye område for profitt og kamp

Av Ursula Huws

2018-02A

Det er nok ikkje mange marxistar som trur på eit liv etter døden. Då er det kanskje perverst å tenke seg Karl Marx sittande på ei sky i himmelen, mens han ser ned på Jorda og funderer over stoda på venstresida. Uansett, om me set tvilen til sides og slepp fantasien laus, er det vanskeleg å tru at han ikkje gir frå seg eit opprørt, frustrert og vantru sukk over den kollektive gløymsla som ser ut til å hindre folk i å lære av historia.

Ursula Huws er professor på fagfeltet arbeid og globalisering ved University of Hertfordshire i Hatfield i Storbritannia.
Foto: Pexels.com

Det han ville sjå frå den luftige kvite trona, omlag slik han såg det føre seg, er den ustoppelege kapitalismen som reiser seg frå endå ei av krisene sine. Mektigare enn nokon gong, med eksponentielt fleire øydeleggingar av menneske og miljø enn gongen før. Etter krisene i 1973 og tidleg 1990-tal, utløyste krisa i 2007-2008 enorme øydeleggingar. Tallause millionar mista verdiane sine, materielle og ikkje-materielle. Produksjonsanlegg vart stengde ned, og hundretusenvis av tilsette fekk betale prisen: gjennom tapte eller utarma jobbar, redusert verdi på sparepengane, og straffa med offentleg innstrammingspolitikk som krisa legitimerte.

No som støvet byrjar legge seg, er det tydeleg at kapitalismen framleis er i full vigør. Han har omstrukturert seg, funne nye profittområde og nye marknader, fått attende overtaket på arbeidarane i sektorar der fagorganiseringa var relativt høg, og funne nye måtar å kue både arbeidarklassen og reservearmeen på. Som alltid har dei ikkje oppnådd dette vilkårslaust. Alle kapitalistiske nyskapingar krev arbeidarar til framstillinga. Alle omstruktureringsprosessar skaper ny dialektikk, som igjen skaper nye motsetningar. Men sjølv den mest brennande optimist må sjå at på det noverande stadiet er arbeidarklassen langt frå sameina, og ingen revolusjon synest nær.

Korleis kan det ha seg? Kva er som gir kapitalismen denne utrulege evna til å trasse den fallande profittraten og overmette verdsmarknader, og til å finne seg opp på ny som ein fugl Fønix?

I denne artikkelen påstår eg, som eg har gjort mange gonger sidan 1970-talet, at kapitalismen overlever i det minste delvis ved å bringe nye område av livet inn i sin sfære. Men før me går i detalj her, er det fornuftig å undersøke nokre av argumenta som forkludrar tenking om framtida for arbeidet, frå venstresida, det meste av akademia og populærkulturen. Dei gjør det vanskeleg å forstå at denne utviklinga er ein del av den økonomiske utviklinga.

Arbeid i framtida: forvirring, utopiar og dystopiar

Ein openbar kjelde til ugreia er den forvirra diskusjonen om teknologi som kjem kvar gong konjunkturane svingar. Alt nytt kjem per definisjon ikkje med ein ferdig terminologi som kan definere det nye. Det blir heller ikkje fanga opp av offisiell statistikk, som er basert på kjende kategoriar. Så det er opent for alle – frå akademia, media, konsulentbransjen, politikk eller næringsliv – dei kan vere nyfikne, forvirra, framheve seg sjølve, eller genuint uroa. Dei finn opp nye ord, og utan empirisk prov kjem dei med grandiose påstandar om korleis livet vil endre seg i framtida som resultat av endringane desse moteorda påstår vil komme.

På 1970- og tidleg 1980-tal gjekk diskusjonen om «informatikk», «telematikk», «informasjons-motorvegar», og «informasjonssamfunnet», eller ganske enkelt «ny teknologi». På 1990-talet blei desse orda erstatta av «kunnskapsbasert økonomi», «vektlaus økonomi», «digital økonomi» eller bare «ny økonomi». Etter at dot-com-bobla sprakk ved tusenårsskiftet gjekk desse termane av moten, bare for å erstattast med «plattformøkonomi», «enkeltoppdragsøkonomi», «delingsøkonomi», «nettverksøkonomi» og liknande.

Kvar gong påstår somme kommentatorar at ein ny industriell revolusjon er på veg (om det er andre, tredje eller fjerde avheng av synet personen har på verda). Dei tradisjonelle økonomiske lovene verkar derfor ikkje, og må oppfinnast på nytt for ein ny æra. Kvar gong ligg ei ikkje uttalt forutsetning bak: Denne spesielle utviklinga er både uunngåeleg og ønskeleg, og vil føre med seg ei rad antatte sosiale og kulturelle fordelar. Desse vil etter ein slags kost-nytte-analyse vege opp for det som måtte vere av ulikelege sideeffektar av forandringa.

For enkelte, særleg dei marxistane som blei opplærte til å tru at vitskap og framsteg er synonyme ord, bringer alt det nye oss nærmare ei ny post-kapitalistisk verd med fritid og velstand for alle. Her kan arbeidarane bli skapande og sjølvstyrte. Teknologien vil gi grenselaus produktivitetsauke som set oss i stand til å dekke behov utan å slite, og gi fritid som folket kan dele likt.

Som motvekt til slike utopiar finst det meir negative scenario, med bakgrunn i erfaringane frå automatiseringa av spesifikke industriar og jobbar. Teknologiar blir ikkje tatt i bruk for eigen del, men fordi dei fyller somme spesielle og nyttige funksjonar for dei som tar dei i bruk. I eit kapitalistisk system, særleg eit på veg ut av krise, vil selskapa ha opp profittnivået igjen. Ein av dei mest openbare metodane er å automatisere område der arbeidskostnadene historisk har vore høge, for å auke produktiviteten – ikkje for å skape fritid, men for å skape profitt igjen. Store selskap som har råd til det, vil derfor typisk bruke nyaste teknologi på kapitalintensive område som har godt betalt arbeidskraft. Det er her ein kan vente dei største innsparingane. Fordi gode lønningar ikkje ramlar ned frå himmelen, men er resultat av tidlegare kampar, er det sannsynleg at dette er område der arbeidskrafta er godt organisert, og sett som brysame av kapitalistane. På same vis som vevarane var i front på 1700-talet, var trykkeri- og bilarbeidarane det på 1970-talet.

Desse organiserte gruppene med kvalifiserte, rimeleg godt betalte arbeidarar, godt synlege i arbeidarrørsla, finst sannsynlegvis i store konsentrasjonar. Det speglar tidlegare geografisk mønster i kapitalismen: vevarane i dei delane av nordlege Storbritannia der den første industrielle revolusjonen starta; bilarbeidarane samla i byar som Detroit, Coventry og São Paulo. Område der det blir godt synleg at jobbane forsvinn. Arbeidarane er også forbrukarar, og forståsegpåarane ser på nedturen til byane, og prøver rekne det økonomiske tapet. Så ser dei på arbeidskraftkartet for resten av den utvikla verda (med eksisterande yrke i eksisterande sektorar). Og (med forutsetningar baserte på teknologiar dei kjenner til) så konkluderer dei. Vevstolar kjøper ikkje klede, peikar dei på, og robotar kjøper ikkje bilar. Automatiseringa vil gi overproduksjon og ein spiral som går nedover. Massearbeidsløysa kjem, og med ho krise for kapitalistiske selskap som ikkje får selt produkta sine. Kapitalismen vil kollapse, fordi han manglar nye marknader han treng i sin umettelege appetitt på vekst.

No er me midt i nettopp slike debattar. På eine sida ein utopisk samtale om korleis «delingsøkonomi» eller «person-til-person-nettverk»¹ kan skape ei «verd utan arbeid»² der tenester og varer (enkelte sjølvproduserte på 3D-printarar) kan bytast mellom individ i cyber-regulerte desentraliserte marknader ut frå behov. På andre sida truande varslar frå tenketank-økonomar³ om at storskala arbeidsløyse er rundt hjørnet.

Dei tilsynelatande polariserte syna kviler i røynda på tilnærma like misoppfatningar. Begge spådommar tenderer å bygge på noko sneversynte idear, der det kjente arbeidskraftlandskapet vil vere konstant, med endringar bare innanfor det som er synlege grenser i dag. Som i dei utopiske visjonane til André Gorz⁴ og Ivan Illich⁵ på 1970- og 1980-talet. Arbeidskrafta ein ser for seg kan dele i den post-kapitalistiske verda er arbeidskrafta som får lønn i dag, og som er synlege i statistikken. Det totale talet på arbeidstimar i ein nasjonal økonomi er grunnlaget for reknestykket, lagt saman og delt på befolkninga i arbeidsfør alder – for å gi ei kortare arbeidsveke som dei antar er nok til at alle får dekt behova sine. Lite eller ingenting blir sagt om det ubetalte reproduktive arbeidet som ligg i botnen av dette betalte arbeidet. Som eg har skrive ein annan stad: «Me må spørje: Mens Adam bloggar, kven vaskar toalettet?»⁶ Dei antar at både menneskelege behov og eksisterande arbeidsdeling blir frosne i tida.

Ein liknande null-sum-logikk ligg under mange delar av reknestykka på tap av arbeidsplassar på grunn av automatisering. «Jobbar» er ofte rekna som faste og endelege i tal. Lite omsyn blir tatt til omstruktureringa som skjer på alle ledd i verdikjeda, kvar gong den tekniske arbeidsdelinga blir endra. Denne siste gir tap av arbeidsplassar på somme bedrifter, mens det blir skapt nye andre stader: til dømes gruvedrift etter råmateriale, framstillinga av komponentar og samanstillinga av alle desse robotane, dronane og 3D-printarane som skal gjøre arbeidarane overflødige. Utforming og testing og vedlikehald; forsyningskjeda og kundestøtta; det logistiske arbeidet som skal bringe dei frå fabrikk til konteinerskip, til tog, til lager, til kunde. For ikkje å snakke om arbeidet som trengst til vedlikehald og støtte til den breie informasjonsstrukturen som ligg under og får den globale verdikjeda til å fungere: satellittar, fiberoptiske kablar, kraftkablar; dei tallause soklane, overgangane, ladarane, skjermane, tastatura, smarttelefonane, hovudtelefonane, ruterane, batteria, og anna utstyr som blir forelda mest like fort som det er kjøpt, og krev kontinuerleg utskifting. Og så er det jobben, som så ofte blir gløymt, med å halde alt reint.

No snakkar eg bare om det fysiske arbeidet knytt til eksisterande produksjonsindustri og utstyret som blir lansert for å omdanne dei, men sjølv her blir det fort klart at det er dynamiske prosessar i sving. Nye jobbar blir skapt mens gamle mistar innhald eller bli øydelagde, men dei nye er ikkje nødvendigvis på same stad som dei gamle, heller ikkje krev dei like kvalifikasjonar. Restruktureringa kan bety å sette ut arbeid frå eit selskap eller ein sektor til andre, eller omplassering frå ein region eller ein nasjon til ein annan, eller begge delar. Desse omveltingane endrar au den romlege organiseringa av arbeidet, med nye klynge- og oppdelingsmønster; ny sentrum- og periferidynamikk. Mens det er ein tendens til at kapitalintensive funksjonar krev høgt kvalifiserte menneske konsentrert på spesifikke plassar, kanskje nær sentrer for forsking og utvikling, og at rutine- og støttefunksjonar er spreidde, er det ikkje noko uunngåeleg i slike mønster. Dess meir arbeidet blir standardisert og rutineprega, dess lettare blir det for arbeidarane å erstatte kvarandre. Modulbaserte oppgaver kan bli kombinerte og rekombinerte på eit utal av måtar, ombygde som legobrikker til kva som no måtte passe arbeidskjøparen best.

Nye profittområde

Så brutalt desse omstruktureringane av eksisterande industri no kan slå ut, gjør dei ofte lite anna enn å halde ved like det gamle profittnivået, ved å senke arbeidskostnadene og auke utbyttingsgraden. For at kapitalismen skal skyte fart, treng han au nye akkumulasjonsområde. Han treng skape nye varer å gjøre profitt på. Det kan seiast at han treng ein kontinuerleg prosess med det som marxistar opphavleg vart omsett til «primitiv» eller «opphavleg akkumulasjon», ein oreigningsprosess som David Harvey har omdøypt til «akkumulasjon gjennom frarøvelse»⁷ i det ein kan sjå som ei omskriving av Pierre-Joseph Proudhons berømte anarkistiske slagord «eigedom er tjuveri».⁸

Naturen som vare

Dette omgrepet skildrar godt somme av dei mange måtane naturressursane blir brukte til akkumulasjon rundt om på kloden i dag, og som gir grunnlag for nye industriar (og ny sysselsetting). Det omfattar, i eit omfang synleg frå rommet, konfiskering av landområde og kolonisering av havbotnen for å utvinne ressursar, industrilandbruk, eller fiske- eller kveglandbruk. Mindre synleg, men like fråstøytande, betyr det tileigning, manipulering og privatisering av genmateriale frå liv, for å lage medisin, patenterte frø og andre bioprodukt.

Offentlege tenester som vare

Omgrepet akkumulasjon gjennom frarøvelse er au brukande for å forstå eit anna kolossalt område for kapitalakkumulasjon i dag: privatiseringa og omdanninga av offentleg eigedom eller allmenningar til varer. Her blir offentleg eigedom regelrett selt, og offentlege tenester (etter klargjøring ved standardisering) sett ut på anbod slik at dei kan melkast for profitt av private selskap. Første del av denne prosessen kan sjåast som grunnlegginga av nyliberalismen, som frå 1980-talet starta salet av offentleg eigedom, frå energi til infrastruktur for transport, frå telekommunikasjon til bustader. Det fekk eit enormt løft etter 1989, då enorme verdiar i tidlegare statskapitalistiske eller sosialistiske økonomiar vart gitt til kleptokratiske oligarkar. Neste del av bølgja, som veks eksponentielt, omfattar utsetting av formelt offentleg eigde tenesteområde til private selskap. Eller lagt til dunkle offentleg-private partnarskap eller andre organ skjerma frå ettersyn eller ansvar på grunn av kompleks organisering.⁹

Nokre av dei største og raskast veksande selskapa i verda skyldar mykje av veksten sin til denne kjelda. Dei omfattar tidlegare nasjonale selskap som EDF, Telefonica, og DHL, og selskap som har blitt feite på å levere utsette tenester til styresmaktene, som G4H, Serco, og Siemens Business Services, og rekneskapsfirma og konsulentselskap som oljar maskineriet, som Capgemini eller Accenture.

Det er omstridd i kva grad denne prosessen har skapt nye jobbar, men det er klinkande klart at det omformar eksisterande jobbar. Arbeidarane blir direkte kontrollerte av kapitalistiske organisasjonar, som underordnar dei kapitalistisk disiplin og gjør arbeidsforholda utrygge. Frå starten kan dei – i det minste i Europa – vere verna av TUPE. (The Transfer of Undertakings (Protection of Employment) regulations 1981. [Overføring av eksisterande regelverk som vernar tilsette ved eigarskifte.] Eller ved motstand frå eksisterande arbeidsstyrke. Men som tida går med utsetting over landegrensene, så kan selskapa dra fordel av den globale reservearbeidskrafta. I tenester som må utførast på plassen (som reinhald, omsorg, tryggingstenester eller sjåførarbeid), kan dei tilsette migrantarbeidarar. Arbeid som kan utførast på avstand (som IT-støtte, telefonsentra eller skattelikning), kan dei sette ut kor som helst i utviklingsøkonomiar der arbeidskrafta er billegare.

Private tenester som vare

Offentlege tenester er absolutt ikkje einaste nye akkumulasjonsområde kapitalistane ranar til seg no. Private tenester representerer eit anna enormt område. Kanskje fordi dei ofte i hovudsak har blitt utført av hustenarar eller småhandlarar. Reinhald av private heimar, hagearbeid, barnepass og husarbeid har tidlegare vore noko oversett av økonomane, og sosialistar har ofte gått ut frå at slikt arbeid dør ut saman med andre før-kapitalistiske tilsettingsformer. Trass i at feministar har peika på at grunnlaget for at kvinner har kunna bli yrkesaktive, meir eller mindre likeverdige med menn i utvikla økonomiar, bare fordi låglønna migrantkvinner har vore tilgjengelege til å utføre deira reproduktive arbeid.¹⁰

I dag, takk vere internettplattformer som Handy, Uber og Helpling, kan kapitalistane rane til seg slikt arbeid og flytte det direkte til si interessesfære. Slike selskap tar typisk 20-25 prosent frå kvar transaksjon. Samtidig blir oppgavene standardiserte og arbeidarane disiplinerte, med metodar dei individuelle kundane ville nøle med å bruke direkte. Erfaringane til tenestearbeidarane i denne nye arbeidsmarknaden samsvarer med dei til andre arbeidarar frå tidlegare tider, då dei første gong kom under kapitalistiske forhold. På visse måtar er ein som går frå dør til dør med stigen sin for å vaske vindauge ikkje ulik ein før-kapitalistisk handverkar som falbyr produkta sine direkte til sluttkunden. Internettplattforma som organiserer vasking av vindauge i det tjueførste hundreåret har mange fellestrekk med fabrikkeigaren som på 1700-talet bestemte seg for å sentralisere produksjonen for å styrke kontrollen. Arbeidet blir formalisert og disiplinert, men det vil framleis vere svært utrygt – til arbeidarane klarer organisere seg for å handtere det. Dei som før tilbaud slike tenester sjølvstendig, mistar heilt klart autonomi, men for nykommarar på arbeidsmarknaden opnar det seg nye høve til å få arbeid utan det seige arbeidet med å skaffe seg godt rykte (kanskje med rot i nettverk av venner og familie). Dei desperate migrantane kan gå til internettselskapa no, akkurat slik tidlegare generasjonar kom frå reservehæren til plantasjen eller fabrikkporten, som inngangsport til den kapitalistiske arbeidsmarknaden¹¹ for å bytte tid og arbeid for å overleve.

Det er også andre like punkt mellom nye kapitalistiske organisasjonsformer, som internettplattformer, og dei som var før dei. Akkurat slik det vart venta tidleg under den første industrielle revolusjonen at arbeidarane stilte med eige verktøy, og somme tider betale for plassen dei jobba på, så unngår au kapitalistane i den nye «plattformøkonomien» å binde pengane sine opp i verdiforringande eigedelar. Dei ventar at arbeidarane sjølve investerer i eigne produksjonsmiddel: Uber-sjåførane må stille med eigne bilar, innimellom er dei jamvel forplikta til å ta opp lån frå selskapet for å kjøpe bil av høveleg standard. Dei som utfører digitale oppgaver på nettet for selskap som Upwork eller Amazon Mechanical Turk må stille med eigne datamaskiner.

Kunst og kultur blir vare

Formaliseringa av den uformelle økonomien som skjer gjennom internettplattformer må derfor plussast på omgjøringa av offentlege tenester og naturressursar til varer, som veg til nye område for akkumulering for kapitalen. Men dei er ikkje dei einaste kapitalismen trekk inn i sitt garn, som tidlegare var utanfor rekkevidde. Tentaklane strekk seg au inn i privatlivet, medrekna kroppen sjølv (i form av til dømes kosmetisk kirurgi eller prestasjonsfremjande middel) og det sosiale livet, kunst og kultur.

Somme tider blir det gjort gjennom den hevdvunne metoden simpelt ran – av folks idear, musikk, kunst, eller kulturelle arv. Det blir kopiert, patentert eller tillagt opphavsrett, om lag som med plante-DNA, og blir nye, kopierbare varer. Somme tider, likt med offentlege tenester eller uformelt sørvisarbeid, blir kunstnarleg aktivitet som tidlegare var utanfor eller i grenselandet til kapitalismen, trekt trygt innanfor. Og i prosessen endrar dei sjølve naturen til kunstnarleg arbeid. I det tjueførste hundreåret blir det stadig vanskelegare å delta i kunstnarleg aktivitet utan direkte eller indirekte bli involvert med fleirnasjonale selskap.

I sitt mest tilsynelatande armlengds avstand-eksempel: Det er tydelegvis naudsynt å putte firmanamn på opera- eller ballettoppsettingar, konsertar eller kunstutstillingar verda over. Men ofte er det meir direkte. Det har skjedd massiv kapitalkonsentrasjon i det som på 1900-talet var separate industriar for film, musikk, spel, fjernsyn, aviser og bøker. Dei er slått saman til gigantiske globale konglomerat. Walt Disney, Time Warner, Reed Elsevier, Thomson Reuters, Sony og Comcast er blant dei største selskapa i verda, med interesser på desse og andre område. Verdikjeda som lager produkta deira er like omfattande som i anna produksjonsindustri. Til dømes blir animasjon utført i Vietnam, korrektur i India, digitale spesialeffektar i Argentina eller ferdigstilling i Canada. Mange arbeidarar blir tilsette av underkontraktørar, på enkeltprosjekt med lange arbeidsdagar på usikre vilkår. Andre jobbar som praktikantar utan lønn, og skal truleg skaffe seg arbeidserfaring. Andre skapande arbeidarar er sjølvstendig næringsdrivande. Om dei lagar fysiske gjenstandar, blir dei stadig oftare trekte til internettmarknader som Etsy, for å selje i konkurranse med millionar andre frå heile verda. Alternativt kan dei finne seg mesenar i form av selskap, eller gå til folkefinansieringsplattformer for å skaffe seg nødvendig finansiering. Det krev at dei på førehand må spesifisere kva dei vil lage, og detaljere ideen, ein prosess dei au må gjennom om dei søke eit av dei stadig sjeldnare offentlege stipenda.

Mange skribentar, musikarar og andre skapande arbeidarar har tradisjonelt hatt inntekter (om ikkje ei lønn) frå godtgjøring for bruk, ut frå selte bøker, plater eller DVD-ar, eller småpengar ut frå talet på framvisingar av film eller videoar dei har vore med på å lage. Tradisjonelt har det betydd felles interesser mellom kunstnar og forlag eller produsent. Når det først var semje om fordelinga, hadde begge partar interesse av så stort sal som mauleg, til høgast mauleg pris. I den digitale æraen har dette fellesskapet brote saman. Makta er flytta frå selskapa som produserer individuelle kunstnarlege produkt (som vertikalt integrerte bokforlag eller plateselskap) til dei som distribuerer dei. Selskap som Amazon og Apple som distribuerer e-bøker og digital musikk sel au boksane som gir tilgang til dei (Kindle, iPad osv). Derfor har dei interesse av å gi tilgang til så mykje innhald som råd til lågast mauleg pris. Dette passer med forventninga om at innhald skal vere gratis tilgjengeleg på internett, og legg press på prisane. Resultatet er at bortsett frå ein liten minoritet av store stjerner, så slit skapande arbeidarar med å få til livets opphald av arbeidet sitt. Mange produserer faktisk utan betaling, og håper videoane dei lastar opp på nettet, eller e-bøkene dei gir ut sjølve, eller bloggen dei skriv, skal gi ei lita inntekt frå reklame, eller tilfeldige oppdrag om å opptre eller vere skyggeforfattar for andre. Bortsett frå dei store distributørane, er det eit knippe mindre firma som haustar av arbeidet deira (til dømes internettleverandørar, programvareprodusentar, bloggplattformer), men dei skapande arbeidarane sjølve blir stadig oftare drive i armane på internettplattformene (som sjølvstendige vindaugevaskarar, sjåførar, gartnarar og andre tenesteytarar). Her må dei konkurrere med folk frå heile verda om å få utføre standardiserte skapande enkeltoppgåver: formgi ein logo, omsette ein tekst, retusjere eit fotografi, eller skrive inn tekst for ei nettside.

Kva med akademia? Er ikkje det framleis ein stad for uavhengig intellektuell og kulturell aktivitet? Kan ikkje skapande arbeidarar overleve ved å undervise? Dessverre er ikkje universiteta i dag immune for det som skjer i resten av økonomien. Faktisk kan ein sjå at dei speler ei viktig rolle som pådrivar for kapitalistisk ekspansjon. Forskinga er ofte spydspissen i denne ekspansjonen, leitar opp nye aspekt av den naturlege og sosiale verda som kan vere grunnlag for nye varer. Mange avdelingar er lite anna enn offentleg finansierte forskings- og utviklingsavdelingar for globale selskap. Undervisninga blir på eine sida tatt over, brukt til å selje kommersielle kurs, og på andre sida, som så mange andre aktivitetar, intensivert, standardisert, rutineprega og styrt av prestasjonskriterier (innimellom vurdert av studentar).

Kort sagt, rommet der uavhengige kunstnarar og intellektuelle kan overleve økonomisk krympar dramatisk. Dei skapande må stadig oftare velje mellom å bli delar i verdikjeda til globale selskap (med alle etiske, skapande og intellektuelle kompromiss det inneber) og ­fattigdom.

Menneskeleg samvære blir vare

Når me går inn på mindre handgripelege område av menneskelivet, passer kanskje «akkumulasjon gjennom frarøvelse» mindre. Utviklinga av sosiale media har skapt eit nytt enormt akkumulasjonsområde ut av former for – ofte trivielle – menneskelege aktivitetar som var utanfor marknaden før. Frå det å huske fødselsdagane i slekta til å finne ein kjæraste. Somme vil hevde at det ikkje så mykje er uttrykk for kapitalistisk nasking og ran inn i privatlivet, men at folk frivillig byr det fram til utbytting mot å få bruksverdien av produkta igjen. Sjølv om enkelte internettselskap produserer varer, eller bidrar til utviklinga, får andre mesteparten av inntekta frå ulike former for rente¹², med forretningsmodellar basert på annonsesal, vidaresal av brukaropplysningar, eller ein prosentdel av kvar transaksjon på plattforma.

Om me ser dette som «ran» eller ikkje, så blir det heilt klart henta ut mykje profitt, og det blir det skapt mange arbeidsplassar. Dei godt synlege jobbane i hovudkvartera til selskap som Google og Facebook er bare toppen av isfjellet. Titusenvis andre jobbar som blir skapt utanfor det offentlege søkelyset, utfører det skjulte husarbeidet i internett. Mykje av arbeidet er slikt ein trur utført av algoritmar, som den «kunstige intelligensen» Amazon Mechanical Turk (oppkalla etter ein «sjakkmaskin» frå 1700-talet, der eit menneske var skjult inni). Slikt menneskeleg arbeid er brukt på ei rad med oppgaver, som moderering av innhald (kva for bilete av barnemishandling, halshoggingar, råskap eller anna fælske som må fjernast), manuell rangering av søketreff på Google, tagge foto, trykke «liker» på bedrifts- eller politiske sider, eller kople arbeidarar med potensielle kundar. Menneskeleg arbeid er au involvert i utforming og oppdatering av nettsider, redigering av videoklipp, moderering av chatte-kanalar og eit virvar av andre oppgaver på nettet. Dei som på 1990-talet spådde at internett ville føre til netto jobbtap i andre sektorar kunne ikkje tatt meir feil.

Konklusjon

Uro for at talet på arbeidsplassar i verda vil falle, eller at kapitalismen vil kollapse som resultat av omstruktureringsskjelva, er feil. Men det betyr ikkje at det ikkje vil komme dramatiske jobbreduksjonar i spesielle område. Som i tidlegare tider er det sannsynleg at det i hovudsak vil ramme kvalifiserte, organiserte arbeidarar som har klart å forhandle seg fram til sømmelege lønningar og arbeidsvilkår. Dei nye jobbane vil i hovudsak vere utrygge, låglønna, og geografisk plasserte i område utan sterke fagforeiningstradisjonar. Resultatet er med andre ord meir kvalitativt enn kvantitativt.

Dette er ein klar lærdom for arbeidarrørsla i den utvikla verda: Reservehæren dukkar opp igjen i ny form. Enkelt sagt blir arbeidar sett opp mot arbeidar når ein slik hær finst: Dei organiserte på innsida kan bare forsvare sine etter måten privilegerte vilkår, som dei har kjempa lenge og hardt for, ved å krevje nye tilsette inn på same vilkår som dei har. I praksis betyr det ofte at alle på utsida blir ekskluderte. Samtidig vil dei på utsida leite desperat etter kva jobb som helst, på kva vilkår som helst.

Då Marx og Engels skreiv, var reservehæren knytt til nærområdet. Kapitalistar på jakt etter billegare arbeidskraft såg etter innflyttarar frå landsbygda rundt, eller arbeidslause i slummen i byane, sjølv om dei au brukte kvinner og barn for å undergrave menns lønningar. Og immigrantar når dei var tilgjengelege. I koloniane var det sjølvsagt ei anna historie, med slavar, kuliar, plantasjearbeid som sørga for billege varer og råmateriale til heimlandet.

Midt på 1900-talet var det uansett mauleg å løyse (rett nok ufullstendig) denne motsetninga på nasjonalt nivå i dei fleste utvikla landa: ved å skape velferdsstatar som sikra alle borgarar universelle anstendige kår. Det ga grunnlag for solidaritet mellom dei som var innanfor og dei utanfor. Dei såg at fagforeiningar og sosialdemokratiske parti stod for interessene til heile arbeidarklassen, med sosiale trygdeordningar som vern mot absolutt fattigdom. Det sette dei arbeidslause og dei med utrygge jobbar i stand til å unngå å underby (eller blei hindra i å gjøre det) sine meir heldige motstykke på velorganiserte arbeidsplassar. Det var langt frå perfekt, og mange, spesielt kvinner og immigrantar, kjente seg – og var – underordna i arbeidsmarknaden. Men det gav rom for sosialt fellesskap på eit visst nivå.

Slike hyggelege nasjonale kompromiss byrja rakne etter at Berlinmuren fall i 1989, den symbolske starten på globaliseringspolitikken. I dag er det ein global reservearbeidshær som er tilgjengeleg på to måtar: ved å sende arbeid utanlands, eller ved å importere migrantarbeidarar til å utføre det. Kvar omstruktureringsbølgje kastar ut fleire av dei som er innanfor, og kapitalistane blir friare til å ta i bruk reservearmeen.

Etter mitt syn er det feil å sjå denne reservehæren som del av eit permanent «prekariat». Alle erfaringar tyder på at når dei først er stengde inne i kapitalistiske arbeidsforhold, då vil arbeidarane byrje gjøre motstand, slå seg saman, organisere og reise og få gjennom krav som gir betre tryggleik, høgare lønn og andre forbetringar. Uorganiserte arbeidarar er del av ein framtidig organisert arbeidsstyrke. (Sjølv om det, eit par generasjonar fram i tid, gjør dei til mål for nye bølgjer med automatisering og nedskjeringar.)

Den noverande bølgja med omstrukturering skaper uansett, saman med nedskjeringspolitikken, ei alvorleg krise for solidariteten i arbeidarklassen, på kort sikt. Ei krise som er altfor tydeleg gjennom veksten i fremmendfrykt, som vala i Austerrike og Frankrike og brexit-røystinga i Storbritannia viser. Dei kan lesast dels som desperate rop frå tidlegare organiserte industriarbeidarar som er overflødige, og kjenner seg forlatne og svikta av dei sosialdemokratiske partia dei stolte på før. Populistar på høgrefløya og giftige massemedia har omdirigert sinnet til desse folka, ikkje mot dei multinasjonale selskapa som er den verkelege fienden, men mot dei desperate medlemmene i reservehæren som er deira lidingsfeller. Slik den kapitalistiske arbeidsmarknaden fungerer, blir dei kortsiktige interessene deira motsette, i strid med kvarandre.

Utfordringa for venstresida i Europa no er å bygge opp igjen solidariteten, og utforme ein politikk som kan samle dei som er innanfor i dag og tidlegare med dei som er utanfor arbeidsmarknaden. Det kan bare skje om fagforeiningane ser lenger enn til å representere dagens medlemmer, til interessene til heile befolkninga. Kva skulle slike krav vere? Dei må sjølvsagt utarbeidast i detalj i dialog med politiske parti på venstresida og representantar for lokalsamfunna som er ramma. Men høgst sannsynleg må dei ha med: auka investeringar i helse, omsorg, utdanning og bustader; auka minstelønn (forma slik at det passar alle typar avlønningsformer); borgarlønn (eller i det minste endring av trygdesystemet slik at ingen kan bli tvinga til å godta kva som helst for å unngå fattigdom), redusert arbeidstid; velferdspermisjonar, ferie- og sjukepengar; og støtte til arbeidarkooperativ. Slike krav kan vere vanskeleg å selje til medlemmene (som forståeleg nok meiner formålet med fagforeininga er å representere dei som betaler kontingent). Men utan slike mål er det ein reell risiko for at alt som er oppnådd tidlegare forsvinn i eit masseutbrot av xenofobisk raseri. I globaliseringas æra treng me internasjonal solidaritet gjennom heile den globale verdikjeda, men me treng au solidaritet nasjonalt, på alle styringsnivå, over heile verda.

Notar

1. Sjå td Michel Bauwens (2006): The Political Economy of Peer Production, ctheory.net.
2. Sjå td Nick Srnicek og Alex Williams: Inventing the Future: Postcapitalism and a World Without Work, London: Verso, 2015, og Paul Mason: PostCapitalism: A Guide to Our Future, London, Penguin, 2015.
3. Sjå td rapportane frå Oxford Martin Programme: The Impacts of Future Technology av Carl Benedikt Frey og Michael A. Osborne: The Future of Employment: How Susceptible are Jobs to Computerisation? 2013, og frå European Bruegel Thinktank: The computerisation of Euroean jobs, 2014.
4. André Gorz: Paths to Paradise: On the Liberation from Work, London, Pluto Press, 1985 og: Farewell to the Working Class, London, Pluto Press, 1982. [På norsk: Farvel til proletariatet, Pax, 1981.]
5. Ivan Illich: Tools for Conviviality, London, Marion Boyars, 1973 og: Gender, New York, Pantheon Books, 1982.
6. Ursula Huws: When Adam blogs: cultural work and the gender division of labour in Utopia, The Sociological Review, Volume 63 (2015), Issue Supplement, pp. 157-173.
7. David Harvey: The “New” Imperialism: Accumulation by Dispossession, Socialist Register 40 (2004), pp. 63-87.
8. Pierre-Joseph Proudhon: What is Property? Or, an Inquiry into the Principle of Right and of Government, 1840, Donald R. Kelley and Robin G. Smith (red), Cambridge and New York, Cambridge University Press, 1994.
9. Eg har skrive meir inngåande om desse prosessane i Ursula Huws: The new gold rush: the new multinationals and the commodification of public sector work, Work Organisation, Labour and Globalisation Volume 2 No 2 (2008), pp. 1-8, og Crisis as Capitalist Opportuniy: New Accumulation Through Public Service Commodification, Socialist Register, 2012, pp. 80-107.
10. Sjå td Barbara Ehrenreich og Arlie Russel Hochschild: Global Woman: Nannies, Maids and Sex Workers in the New Economy, New York: Henry Holt, 2004, og Brigitte Young: The “Mistress” and the “Maid” in the Globalized Economy, Socialist Register, Vol 37 (2001), pp. 315-327.
11. Eg har drøfta plattformarbeid meir fullstendig i fleire forskingsrapportar og artiklar. Sjå til dømes Ursula Huws: The Future of Work: Crowdsourcing, Report to the EU-OSHA, 2015 og Ursula Huws: Logged labour: a new paradigm of work organisation?’, Work Organisation, Labour and Globalisation, Vol 10, No 1 (2016).
12. Eg har drøfta dette meir inngåande i Ursula Huws: The Underpinnings of Class in the Digital Age: Living, Labour and Value, Socialist Register Vol 50 (2014), pp. 80-107.

Omsett av Gunnar Danielsen.