Profittrata er nøkkelen
Av Michael Roberts
Samanslutninga av radikale samfunnsøkonomar (the Union of Radical Political Economics – URPE) held sommarskole for Occupy-rørsla, og ba om skriftlege innspel som forklarer krisa – på 1000 ord eller mindre.
Denne artikkelen er min versjon.
Michael Roberts er er marxistisk økonom og forfattar av The Great Recession, profit cicles og economic crisis – a Marxist view, publisert på Lulu,com. 2009. Han bloggar om økonomiske spørsmål på thenextrecession.wordpress.com.
Artikkelen er oversatt av Einar Jetne.
Den moderne verdsøkonomien er dominert av den kapitalistiske produksjonsmåten. Under kapitalismen blir pengar brukt til å skaffe meir pengar. Profitt, ikkje sosialt behov, er drivkrafta bak produksjonen. Og kapitalistisk produksjon utviklar seg ikkje oppover etter ei rett linje. Produksjonsmåten fører til tilbakevendande kriser med oppgangar og lågkonjunkturar som øydelegg og sløser bor mykje av verdien som tidlegare var skapt av samfunn (arbeidarar). I 1880- og 1890-åra opplevde USA massiv øydelegging av produksjon og verdiar. Det same skjedde under depresjonen på 1930-talet. No har vi lidd under den første Store Resesjonen, og vi er framleis i den Lange Depresjonen til det 21. hundreåret.
Den kapitalistiske produksjonsmåten får tilbakevendande kriser fordi han har to sentrale defektar.
For det første: I ein slik penge-økonomi som kapitalismen lekamleggjer, er kriser alltid muleg. Dei som har pengar, treng ikkje alltid å bruke eller investere dei. I staden kan dei hamstre pengar. Viss dei gjer det, same kva årsaka måtte vere, kan det føre til ei oppstuving i utvekslingsprosessen og skape krise i kjøp og sal.
For det andre: Det kapitalistiske systemet som produserer for profitt, vil snåve viss det ikkje blir skapt nok profitt til å tilfredsstille eigarane av produksjonsmidla. Og det er ein ibuande tendens til fall i profittrata. Dette er den underliggande årsaka til alle lågkonjunkturar.
Individuelle kapitalistiske verksemder samarbeider ikkje for å produsere ting og tenester som samfunnet har behov for. Tvert imot konkurrerer dei med kvarandre om å oppretthalde og auke profitten sin. For å få det til, får dei arbeidarane til å arbeide lengre eller hardare. For å skape meir verdi, brukar dei også i aukande grad ny teknologi til å drive opp arbeidsproduktiviteten. Men dette er Akilles-hælen til kapitalismen. Den akkumulerte investeringskostnaden i nye produksjonsanlegg, nytt utstyr osv., aukar ubønhøyrleg i forhold til omfanget av og kostnadane på arbeidskraft. I og med at berre arbeid kan skape ny verdi (maskinar åleine kan ikkje gjere det), byrjar profitabiliteten til kvar ny investeringseining å falle. Viss profitabiliteten konstant fell, vil han til slutt føre til eit fall i profittmassen. Kapitalistane stoppar investering og «går til streik». Ei produksjonskrise følgjer.
Kapitalistar prøver å kome unna denne krisa på ulike måtar: Ved å prøve auke utbytinga av arbeidarar, ved å leite etter billegare former for ny teknologi, og ved å spekulere i uproduktive sektorar av økonomien, dvs. aksjemarknaden, bank og finans der dei gamblar for gevinst. Men slikt kan berre fungere ein avgrensa periode. Til slutt vil lova om fallande lønsemd tre i kraft. (Se bilde under)
Profittrata i USA ligg godt under nivået i 1948. Men ho har ikkje endra seg langs ei rett linje. Etter krigen var ho høg i den såkalla Gullalderen frå 1948 til 1965. Dette var også perioden med raskast økonomisk vekst i amerikansk historie.
Deretter fall lønsemda (profitabiliteten) markant frå 1965 til 1982. BNP-veksten var mykje lågare og amerikansk kapitalisme (som andre stader) opplevde alvorlege lågkonjunktur i 1974-75 og i 1980-82.
Lønsemda auka deretter i den perioden som blir kalla «nyliberalismen», frå 1982 til 1997. Kapitalismen klarte å sette inn mottrekk til det som skapte fallande profitt, dvs. større utbyting av den amerikanske arbeidsstyrken (fallande lønsdel), utvida utbyting av arbeidsstyrke andre stader (globalisering) og «spekulasjon» i uproduktive sektorar (fast eigedom og auken i finanskapital). Trass i at økonomisk vekst framleis var lågare enn under Gullalderen, hadde denne «nyliberale perioden» færre alvorlege lågkonjunkturar. Mykje av overskota (profitten) vart leia bort frå reell investering.
Lønsemda nådde ein topp i 1997, og tok så til å falle. Dette la grunnlaget for Den Store Resesjonen i 2008–2009. Lågkonjunkturen, og den vedvarande Lange Depresjonen som vi framleis er inne i, er meir alvorleg enn noko anna vi har sett etter 1930-åra. Dei enorme gjelds- og aktivapostane som vart bygd opp gjennom dei to tiåra før, skapte ikkje reelle verdiar. I staden fekk vi kredittsmurde bobler, først innafor hi-tech-aksjar (krakk i 2000) og deretter i bustadsektoren (krakk i 2007). Den uproduktive finanssektoren drog til seg 40 % av all kapitalistisk profitt.
Til slutt sprakk denne kredittbobla og puffa både banksektoren og økonomien utfor bakke. Det høge nivået på gjeld i privat sektor fekk følgje av staten som måtte redde bankane. Så lenge dette gjeldsoverhenget ikkje er fjerna, kan ikkje lønsemd bli tilstrekkeleg gjenoppretta slik at investeringar og økonomisk vekst kjem i gang igjen. Det er mest truleg at ein ny stor lågkonjunktur vil bli nødvendig for å «reinse» systemet for denne «døde (giftige) kapitalen». Den Lange Depresjonen vil vare til det har skjedd.
Det vil ikkje vere muleg å få slutt på Den Lange Depresjonen ved hjelp av auka offentleg aktivitet finansiert gjennom auka låntaking og/eller skattlegging, sidan dette undergrev lønsemda til den kapitalistiske sektoren. Så lenge den sektoren blir verande dominerande, inneber lågare lønsemd at investering som kan gjenreise tapt sysselsetting og inntekter, ikkje vil finne stad. New Deal på 1930-talet lykkast ikkje i å få slutt på Den Store Depresjonen, trass i at tiltaka var langt meir radikale enn dei som no blir foreslått av Obama. New Deal vart utvatna av kapitalistisk opposisjon. Men tiltaka virka heller ikkje sidan dei ikkje kunne gjenreise lønsemd. Dei førte heller til det motsette. Til slutt var det berre ein verdskrig som kunne klare kunststykket å mobilisere arbeidsstyrken på militært vis (mens han drap millionar globalt).
Under kapitalisme vil fæle lågkonjunkturar oppstå på ny, og ulikskap vil halde fram. Slutten på fattigdom, og blomstring for majoriteten, kan berre kome ved å skifte ut privat produksjon for profitt med demokratisk planlagt produksjon for sosiale behov.
