Svik ikkje dei uvelkomne!
Av Sven Lindqvist
Stadig fleire historikarar meiner at regjeringane i Storbritannia og USA med overlegg ikkje prøvde redde jødar frå utrydding under andre verdskrigen.
Sven Lindqvist er svensk forfatter og radikal debattant. Har blant annet skrevet boka Utrydd hver eneste jævel!
Arbeidet til historikarar som Bernard Wasserstein, Michael Cohen, David Wyman, Richard Breitman og no sist Louise London viser korleis dei som arbeidde for redningsaksjonar, kynisk vart utmanøvrerte av regjeringar som var innstilt på at ingenting kunne gjørast. Og som sørga for at det maulege vart trenert til det blei umauleg.
Oppgava til den britiske immigrasjonskontrollen var heilt frå opprettinga i 1905 å stoppe straumen av austeuropeiske jødar. Det var ikkje så mykje religionen eller rasen ein frykta, men fattigdomen. Jødiske passasjerar på første klasse vart ikkje kontrollerte, men dekkspassasjerar måtte prove at dei hadde garantert livsopphald i Storbritannia. Lova vart skjerpa under og rett etter første verdskrigen. Ikkje eit spor av asylrett vart igjen.
Innanriksministeren gjorde det også vanskelegare for jødar å bli britiske statsborgarar. Kravet var eigentleg fem års opphald i landet. Men søknader frå «russarar», det vil i praksis seie jødar, vart systematisk forseinka, iblant opp til femten år.
Den restriktive flyktningepolitikken vart grunngitt slik: Om ei gruppe flyktningar fekk hjelp, til dømes jødar, då ville forfølginga av nettopp denne gruppa bli intensivert slik at stadig fleire vart tvinga på flukt, til ein vart tvinga å ta mot alle saman, og forfølgingane kunne rettast mot neste gruppe. Å ta mot flyktningar ville ikkje løyse problemet, men forverre det.
I byrjinga av krigen freista nazistane framleis å få tyske jødar til å utvandre, men britane vegra ta mot dei anna enn i einstaka unntakstilfelle. Dei som ville ha ein meir sjenerøs flyktningepolitikk, kjempa for at ein i det minste skulle ta imot kone og barn til flyktningar som alt var busette i Storbritannia, om følgande kriterier var oppfylte: Sakene måtte vere «medynkvekkande », søknadene måtte vere sendt alt før krigen, og søkarane måtte ha tatt seg til eit nøytralt land der dei kunne ta seg til Storbritannia. Men framlegget vart avvist av politikarar som frykta ein flom av søknader.
Skilnaden på behandlinga av grekarar og jødar var påtakeleg. Då Hellas vart dradd inn i krigen, tykte britiske politikarar dei hadde særleg plikt til å hjelpe dei som flykta. Ei rekke redningsprosjekt vart gjennomført fordi ein såg klare humanitære grunnar for særbehandlinga av nettopp greske flyktningar.
Men når det gjaldt jødar, kravde rettvisa at om ein gjorde noko for dei, så måtte ein samtidig gjøre noko for alle andre utsette grupper, og det kunne ein jo ikkje. Altså kunne ingenting heller bli gjort for jødane.
Britisk signalspaning klarte å knekke tysk politikode i 1941. Rapportar om mord på jødar kunne lesast i klartekst av britiske politikarar. Bunkevis med slike rapporter passerte skrivebordet til Churchill kvar dag. Han bruka markere tallet på myrda jødar med raudt blekk. Iblant var det tusenvis av mord i same rapport. Men kunnskapen om skjebnen til jødane påverka ikkje flyktningepolitikken.
I september 1942 diskuterte regjeringa eit framlegg om å ta mot utsette franske jødar. Innanriksminister Morrison sa seg klar til å ta mot eit mindre antall barn og gamle med nære slektningar i Storbritannia. Regjeringa fann framlegget alt for generøst. Gamlingar burde ein ikkje ta imot. Løyvet for franske jødar til å komme til Storbritannia burde bare gjelde barn og då bare foreldrelause barn som hadde sine nærmaste slektningar i Storbritannia.
Morrison forklarte regjeringskollegane at det kunne vere svært vanskeleg for eit barn å bevise at det var utan foreldre, når dei var deporterte til Polen og ikkje hadde gitt lyd frå seg sidan det. Kravet om å vere foreldrelaus vart då fjerna, då kunne ein gi visum til 183 barn – som ein likevel aldri behøvde ta mot fordi franske styresmakter ikkje ga løyve til utreise.
Kva var ein redd for? Trusselbiletet vart uttrykt i klartekst av viseutanriksminister Richard Law under Bermudakonferansen i april 1943 der han åtvara mot at Hitler plutseleg kunne sleppe nokre millionar uønska personar, «noko som ville sette oss i ein svært vanskeleg situasjon». Ja, Hitler kunne by på 20, 30 eller til og med 40 millionar påstod innanriksdepartementet. For ikkje å drukne i dette havet av potensielle flyktningar var det best ikkje ta mot nokon i det heile tatt.
Heilt utan grunn var ikkje den britiske frykta for at nazistane kunne sleppe laus uhandterlege mengder jødiske flyktningar. Fram til hausten 1941 utviste nazistane jødar, og i 1943–44 var det teikn som tyda på at dei kunne ta opp att utvisingspolitikken. Uansett trudde britane det. Valet stod derfor mellom å ta imot jødane om dei kom, og la dei bli utrydda om dei vart att. Frykta for at Hitler skulle sleppe ut jødane, skin gjennom om att og om att. I 1944 var ein særleg redde for at Spania eller ein av dei søramerikanske statane ville spille humanitær helt, og ta mot store mengder jødiske flyktningar for seinare å dumpe dei i Storbritannia eller USA. Ein annan trussel kom frå dei såkalla Brand-framlegga om byttehandel med ungarske jødar, og det noko seinare tilbudet om å sleppe ungarske jødar utan betaling. Morrison skriv til Eden:
Ein må unngå alle tiltak som kan føre til auka flyktningemottak i Storbritannia.
Svaret blei trenert til etter at jødane var deporterte til Auschwitz.
I valet mellom innvandring og utrydding såg dei innvandring som den trusselen dei framfor alt måtte unngå. Særleg gjaldt det jødisk innvandring, ettersom jødane var eit folk utan eigen stat i ei verd der menneskeverdet i praksis var knytt til nasjonalstaten. Ein gresk flyktning kunne ein alltids bli av med ved å vise han ut til Hellas når den akutte naudsituasjonen var over. Men kor skulle ein utvise jødane?
Problemet var der framleis då krigen var slutt. Innanriksministeren stod steinhardt på at alle flyktningar skulle tvingast vende tilbake – sjølv om det bare dreidde seg om promillar av den engelske befolkninga, og at dei fleste var godt assimilerte i samfunnet. Dessutan var det skrikande mangel på arbeidskraft.
År etter år hengde trusselen om utvising over dei jødiske flyktningane – mens ein samtidig planla å la tyske og italienske krigsfangar få bli i Storbritannia. Det var sett i verk regelrette rekrutteringskampanjar på det europeiske kontinentet, men jødar vart bare aksepterte som hushjelper. I staden var innvandrarar frå Baltikum høgast prioritert, dei vart ønskte velkomne utan spørsmål om kva dei hadde gjort under krigen. Då slike spørsmål vart stilt meir enn førti år seinare, viste det seg at Storbritannia godtruande hadde akseptert folk mistenkte for mord og avvist jødar som kunne vitna mot dei.
Den britiske redsla for jødisk innvandring må ein naturlegvis sjå på bakgrunn av anti-semittismen i Storbritannia. Men Louise London peikar au på ein annan grunn som ho ser som vel så viktig – dei veldige folkeomflyttingane som prega Europa i mellomkrigstida.
Dei russiske, austerrikske og osmanske imperia vart oppløyste og erstatta av nasjonalstatar med veldige flyktningstraumar seg imellom, innimellom frivillig, innimellom tvinga fram, for å samle alle med same språk og kultur i ein stat. Nasjonal homogenitet som verdi vart sjeldan stilt spørsmål ved, og om etnisk reinsing ikkje skjedde alt for brutalt, var det sett som ein naturleg del av nasjonsbygginga. Ofte til og med legitimert gjennom vedtak i Folkeforbundet.
Det internasjonale samfunnet reagerte ikkje då nasjonalstatane ville kvitte seg med minoritetane sine. Så lenge dei vart avviste litt av gongen, i rimelege mengder, vart det sett som akseptabelt. Men ei brå utvising av uavgrensa antall aksepterte ikkje andre statar, som då stengte grensene sine. Dei fleste minoritetar hadde ein eller annan stad ein nasjonalstat dei kunne flykte til, men enkelte folk, deriblant jødane, hadde ingen stat. Jamvel i yttarste naud og kanskje spesielt då var dei uvelkomne over alt.
Homogenitetsidealet saman med antisemittismen førte til ein flyktningepolitikk som nær sagt for ein kvar pris ville unngå ta imot fleire jødar enn det ein seinare lett kunne kvitte seg med. Det førte til det Louise London kallar «ekstrem varsemd» med å redde jødar unna utryddinga.
Det er ikkje mauleg å rekne ut kor mange jødiske liv som kunne vore redda. Det me veit, er at ein ikkje brukte dei sjansane som fanst. Viljen til å redde jødar var enno mindre enn sjansen til å lykkast med det, så mykje er sikkert.
Historikarar som har komme til same resultat før, har ofte gjort det med blussande indignerte kinn, ein indignasjon som er svært forståeleg, men som likevel har gjort dei mindre truverdige. Louise London skriv med suveren balanse og aldri sviktande vilje til å forstå jamvel dei standpunkta som ho samtidig kritiserer.
Som jurist med spesiale på flyktningar held ho også eit historiske vindauge opent for å samanlikne med verda i dag. Europa innanfor og Storbritannia utanfor Schengen har skapt ein flyktningepolitikk som enno ein gong held verdas fattige borte frå Vest-Europa, same kva som skjer dei.
Enno ein gong skil ein mellom «reelle» og «ikkje reelle» flyktningar. Kriteria på ein reell flyktning er på fleire måtar strengare enn dei som stengte jødane ute i mellomkrigstida. Framfor alt er det vanskeleg å få prøvd om ein er «reell». Dryge bøter hindrar flyselskapa å frakte passasjerar utan visum, og visum gir ein ganske enkelt ikkje til asylsøkarar, same kor gode grunnar dei har etter Genèvekonvensjonen. I strid med internasjonal rett blir flyktningane avviste før dei har komme til landet.
Kan ein dra nokon lærdom av sviket mot jødane? Ja, ein – svik ikkje dei som er uvelkomne i dag.
(Artikkelen sto første gang i Dagens Nyheter 25.04.2001. Trykt i høve femtiårsdagen for Lindqvists første artikkel i DN. Den er oversatt til norsk av Gunnar Danielsen.)