Det personlege er allment i den norske røyndomen
Av Ingrid Baltzersen
Bjørn Hatterud:
Mot normalt
Oslo: Samlaget 2018, 70 s.
Kristin Fridtun:
Homoflokar
Oslo: Samlaget 2018, 66 s.
Sumaya Jirde Ali:
Ikkje ver redd sånne som meg
Oslo: Samlaget 2018, 92 s.
Ingrid Baltzersen,
redaktør
Samlaget har invitert eit utval norske skribentar til å skriva korte, hendige bøker i form av eit personleg essay. Det er eit vellukka prosjekt, bøkene har det til felles at dei er spanande og relevante, men er i stil og tematikk ganske ulike. Det som er til felles for dei tre som er omtalte i denne bokmeldinga er likevel at dei handlar om det å vera annleis, og det å ikkje vera inkludert i «det normale».
Mot normalt
I Mot normalt fortel Bjørn Hatterud om korleis alle avvika han vaks opp med, har bidratt til ei livsreise han kanskje ellers ikkje ville ha gjort. Det er ein brutal tekst som startar med fødselen hans, der han og mora berre så vidt overlevde. Det er ein tekst som handlar mykje om kropp. Om sjukehus-reality-seriane han konsumerer med glede saman med mor si no. Om alle operasjonane og smertene kroppen hans har vore gjennom i løpet av barne- og ungdomsåra. Han skriver direkte og enkelt, men likevel nesten poetisk om dette: «Og der låg eg altså i hendene hans med kniv og andre kalde, blanke reiskapar inne i meg. Eg var seks år, og kroppen min låg på operasjonsbordet i seks timar.» Forfattaren skriver også om at han blei sterkt overvektig på grunn av den utryggheita operasjonane hadde gitt kroppen hans, og av ein steroidekur han blei sett på.
Det kroppslege går også igjen i klassebakgrunnen. «Du kan ikkje komme frå arbeidarklassa på Hedemarken utan å ha høge skuldrer, breie bein og eit blikk som går nedover, nærast i forsvarsposisjon.» Han skriver også med kjærleik til kroppsarbeidet om dyktigheita broren har i jobben sin som bilmekanikar. Men også om at det å ta utdanning ikkje blir oppfatta som eit val for dei som er «normale» i arbeidarklassefamilien hans, og den underliggande sorga det kan gje dei.
Ungdomstida er skildra som ei forsøksvis klassereise inn i akademia og homomiljøet der begge desse tema, den skada og overvektige kroppen og kroppshaldninga frå arbeidarklassen, hindrar han i å vera «normal» der også. Han refererer til Édouard Louis si skildring av det same i den sjølvbiografiske romanen Farvel til Eddy Bellegueule. Men i motsetnand til Louis kjem ikkje Hatterud heim til dei mjuke mannsideala i middelklassa, blant akademikarar og homsar. Han kjenner seg utafor, med feil kropp og feil språk. Likevel finner han til slutt ein identitet, studiet i kulturhistorie gir han teoriar og strukturar som han har kjent på kroppen. Opplevingane hans gir han eit verdifullt sideblikk og gjer han både verdsatt som tekstforfattar og som kunstkurator.
Tematikken kan høyrast ganske traurig ut. Men Mot Normalt er ein vakker tekst oppi alt det brutale og fysisk kroppslege. Og har interessante skråblikk på klasse, seksualitet og kropp.
Ikkje ver redd sånne som meg
Sumaya Jirde Ali hadde eigentleg tenkt å bruka invitasjonen frå Samlaget om å skriva bok på eit samarbeid med Suha Alhajeed. Alhajeed blei kjent då ho 18 år gammal skreiv ein kronikk med tittelen «Ikke vær redd for sånne som meg» som blei delt mykje i 2017, nesten same tittel som denne boka fekk. Boka skulle eigentleg vera ein samtale med ho om flukta hennar frå Syria og det nye livet i Noreg. Men Sumaya Jirde Ali såg i prosessen at ho måtte jobba med ein del av sine eigne erfaringar først.
Boka startar og sluttar våren 2018, rett etter at Sumaya Jirde Ali hadde opplevd ein foreløpig topp av både ekstrem hets og sterk støtte. Å stå i dette som 20-åring må vera svært krevjande. Jirde Ali fortel at ho skreiv sitt første lesarbrev hausten 2016 eit år etter det har ho fått seg valdsalarm, og et halvår etter det har ho pusteproblem og angst. Hetsarane beskriver detaljert kva dei vil gjera med ho, som: «Slå ring om henne, søl bensin og tenn faklene», og at ho burde voldtas med ein kaktus og «jeg vil skrelle av deg negerhuden din». (Det gjer vondt å sitera så ekstrem hets, men samtidig trur eg ikkje han berre kan tiast i hjel.) Men det er krevjande å stå i så mykje støtte også, ho føler eit ansvar for å svara og takka.
Forfattaren krev retten til å ikkje vera unnskyldande for kven ho er, ikkje måtta utdanna oss andre, ikkje måtta vera ein takknemleg gjest i Noreg. Ho finner støtte i andre forfattarar og poetar, som Aude Lorde: «Black and Third World people are expected to educate white people as to our humanity. (…) The oppressors maintain their position and evade their responsibility for their own actions.» Både Lorde og Jirde Ali argumenterer for kor tappande det er å bruka tida på å forklara at ein er eit menneske, at ein ikkje skal vera redd sånne som ho, i staden for å snakka om sin eigen agenda.
Teksten handlar mykje om det å veksa opp i eit krysspress. På lik linje med boka til Hatterud handlar det om kven ein er reint fysisk, ho prøver å vera mindre tung, mindre byrde. Ho prøver å snakka norsk når andre kan høyra, så ho ikkje skremmer med det buldrande språket sitt. Ho prøver å gå i gatelyset i Bodø, så ho ikkje skremmer med den mørke huden sin. Ho opplever at hijaben definerer ho på ein annan måte enn det ho tenkte sjølv, då ho ville ta den i bruk som tiåring på tross av mora sin skepsis. Ho vil flytta tilbake til Somalia etter 22. juli, for ho vil ikkje vera ansvarleg for at nokon vil drepa fordi ho bur i Noreg. Og ho saknar at grunnen til at terroristens drap blir haldt fram i lyset. Noreg minnest terroråtaket samtidig som hets mot muslimar blir samtidig feia under teppet.
Boka er tydeleg skriven midt i ein prosess, av ein ung skribent som nok skal utvikla stemmen sin i mange år framover. Teksten er prega av tankesprang og minnebilete, og oppleves nokre gongar litt usamanhengande. Men det er også styrken i boka, den gir eit innblikk i korleis det har vore å bli ung vaksen under dette krysspresset, og det presenterer også mange viktige synspunkt.
Homoflokar
Boka til Kristin Fridtun handlar også om å vera definert utanfor normalen. Den tar utgangspunkt i Kristin 15 år sin kjennskap til homofili, som ho då skriver i dagboka at «høyres ut som en medisinsk diagnose». Boka brukar av personlege erfaringar, men er likevel mindre personleg enn dei andre, så eg blir ikkje så riven med. Grunnen er kanskje også at det er den boka eg kjenner meg mest igjen i, sjølv om eg hadde håpa me hadde kome litt lengre. Men det er ei klårtenkt og analytisk bok som er nyttig å lesa og reflektera over.
Fridtun skriver om korleis det var å læra om «dei homofile» då ho var ungdom. «Dei homofile» er «dei andre» i skuleboka, dei som ein skal forstå og ta vare på. Ho seier at dette skapar ei floke, fordi dei ein skal vera grei med er samtidig ikkje ein del av fellesskapen. Ho skriver:
Ulempa er at denne veldige godhugen for seksuelle minoritetar kan forvekslast med likestilling. Ved fyrste augnekast kan det sjå ut til at skeive og streite er likestilte, men i røynda har me ei rangordning der den heteroseksuelle majoriteten tolererer og stør det skeive mindretalet. Det er difor det er så stas å konkurrerra om kven som er mest homovenleg: Deltakarane får visa kor rause og forståingsfulle dei er.
Dette får uttrykk i oppgåver i skulen, som: «Hvordan tror du det er å være homofil?» Det ser jo ut som eit veldig tolerant spørsmål, men det gjer likevel «dei homofile» til nokon andre. Ein spør jo ikkje ein homofil ungdom om korleis ein trur det er å vera homofil.
Det interessante er jo at dei siste åra har dei homofobe eller homofiendtlege også blitt dei andre. Fridtun skriver om korleis høgreekstreme i Sverige har svært homofiendtlege tekstar, men samtidig er sanninga i ålmeinta at dei homofiendtlege er muslimane, dei som bur i Oslo Aust. Eit viktig poeng her er å kjempa mot at ein set minoritet opp mot minoritet og å nyansera dei forenkla framstillingane som dukkar opp. Og å la dei som står i situasjonen, bestemma kva tiltak ein gjer for å støtta dei.